به گزارش نافع، ایرج جهانشاهی آموزش‌های ابتدایی و میانی را در شهرهای همدان، ملا‌یر و اهواز گذراند. در سال ۱۳۲۵ همزمان با خواندن رشته‌ تاریخ و جغرافیا و علوم تربیتی در دانشکده‌ ادبیات و دانشسرای عالی تهران به آموزگاری پرداخت. سپس مدتی نیز به دبیری و ریاست دبیرستانی رسید. او نخستین کتاب فارسی اول دبستان را با همکاری عباس سیاحی نوشت که مدت ها تدریس می شد. افزون بر این، در زمینه آموزش بزرگسالان و انتشار کتاب‌های ویژه‌ی ‌نوسوادان نیز خدمت شایانی به آموزش و پروش ایران کرد. او از سال ۱۳۵۷ سرپرستی شورای ویراستاری فرهنگنامه کودکان و نوجونان را در شورای کتاب کودک به عهده گرفت. در سال ۱۳۶۱ همکاری خود را به عنوان مشاور گزینش و تالیف و ترجمه و ویرایش کتاب های ادبیات کودکان و نوجوانان با انتشارات «فاطمی» و «واژه» آغاز کرد. چشم چشم دو ابرو، شاخ های ملوس و قلم موی جادویی از نوشته های او برای کودکان است. «قصه های من و بابام» داستان هایی است که جهانشاهی بر پایه نقاشی های اریش ارز هنرمند آلمانی نوشت که در سال ۱۳۶۱ از سوی شورای کتاب کودک به عنوان اثر ویژه برگزیده شد. جهانشاهی بنیان‌گذار و مدیر مسئول مجله‌های کمک آموزشی پیک بود که در سال ۱۳۵۳جایزه جهانی گسترش فرهنگی را دریافت کرد. ایرج جهانشاهی قاجار در ۲۹ تیر ۱۳۷۰ در تهران درگذشت.

ایرج جهانشاهی قاجار (۱۳۷۰-۱۳۰۵) معلم، نویسنده، مترجم و یکی از نامداران ویراستاری ادبیات کودک و نوجوان بود. جهانشاهی بنیان‌گذار و مدیر مسئول مجله‌های کمک آموزش پیک بود که در سال ۱۳۵۳ جایزه جهانی گسترش فرهنگی را به خود اختصاص دادند. او نخستین کتاب فارسی اول دبستان را به همکاری عباس سیاحی نوشت. به علاوه، در زمینه آموزش بزرگسالان و انتشار کتاب‌های ویژه‌ی ‌نوسوادان، خدمات شایانی به آموزش و پروش ایران کرد.

جهانشاهی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در شهرهای ملایر و اهواز به پایان رساند و درجه لیسانس جغرافیا و تعلیم و تربیت را از دانشکده ادبیات و دانشسرای عالی دریافت کرد. در سال ۱۳۳۸ از موسسه تحقیقات و مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران درجه فوق لیسانس گرفت و دوره‌ یک‌ ساله ای را نیز در رشته آموزش بزرگسالان در دانشگاه منچستر انگلستان گذراند. او همچنین دوره‌‌های کوتاهی را در زمینه ادبیات کودکان در کشورهای آمریکا، پاکستان و تایلند به مطالعه پرداخت. او از سال ۱۳۲۴ در وزارت آموزش و پرورش به کار مشغول شد. او در دبیرستان‌های اهواز و سپس تنها دبیرستان مسجد سلیمان (دبیرستان دانش) ادبیات، تاریخ، جغرافیا، شیمی و ریاضی درس می‌داد.

نخستین کتاب او وقتی ۱۹ سال داشت با نام «گل های وحشی» شامل چند قطعه‌ی ادبی و یک داستان کوتاه، در سال ۱۳۲۵ منتشر شد. از سال ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۸ که جهانشاهی در فرهنگ خوزستان کار می کرد، فعالیت‌ های پراکنده‌ ای نیز در کار نوشتن داشت. انتشار «سالنامه فرهنگ خوزستان» و «سالنامه فرهنگ مسجد سلیمان» از کارهای این دوره اوست. پس از آن در تهران، هنگامی که معاون اداره کل آموزش بزرگسالان بود کتاب «راهنمای خدمت در ده» را نوشت که بعد به صورت دو کتاب با عنوان های «بخوانیم و بنویسیم» و «بخوانیم و باسواد شویم» برای مبارزه با بی سوادی منتشرکرد.

جهانشاهی در سال ۱۳۴۶ کار مهم دیگری را سامان بخشید و آن نوشتن کتاب فارسی اول دبستان با همکاری «عباس سیاحی» بود. او درباره خط  نیز نظراتی داشت که به طور کامل با شیوه شادروان باغچه بان جور در نمی ‌ آمد، اما با حل اختلاف این دو صاحب نظر، روشی در آموزش الفبای فارسی پدید آمد که تلفیقی از روش باغچه ‌بان و جهانشاهی بود. این کتاب را برادرش، «فریدون جهانشاهی» که هنرمندی توانا و کارشناس چاپ است، به روشی تازه نوشت و تصویرسازی کرد. این کتاب تا چند سال پیش در دبستان‌‌ها تدریس می‌شد و در واقع ببش‌تر کسانی که خواندن و نوشتن را در دبستان آموخته‌اند، به خاندان جهانشاهی مدیون هستند.

در سال ۱۳۴۳ نیز مرکز تهیه خواندنی ها برای نوسوادان تأسیس شد. جهانشاهی از پایه گذاران این مؤسسه بود که چند سال بعد «مرکز انتشارات آموزشی» نام گرفت. از کارهای برجسته آن مرکز، انتشار مجله‌ های پیک بود. «نخستین پیک دانش آموزی» به شکل آزمایشی در دی ماه ۱۳۴۳ منتشر شد. پس از آنکه این مجله با اقبال خوانندگان خردسالش مواجه شد، به ترتیب، پیک های دیگر تولد یافتند؛ پیک نوآموز، پیک کودک، پیک معلم، پیک نوجوانان و پیک جوانان همه از این قبیل پیک ها هستند.

مجله های پیک تحول و بنیادی نو در آموزش کمک‌ درسی بود. هنر جهانشاهی این بود که مطالب آموزنده، علمی و تربیتی را به صورتی شاد و زنده در اختیار کودکان و نوجوانان می‌ گذاشت. مطالب مجله ها با دقت و وسواس فراهم می شد. این دقت و وسواس نه تنها در مضمون نوشته که در بیان آن نیز بود. جهانشاهی در سادگی و مفهوم بودن مطالب عقیده خاصی داشت. تلاش می‌کرد واژه های کتاب‌ های درسی هر گروه سنی، مبنای مقاله‌ ها‌ی مجله‌ های پیک باشد. او توصیه کرده بود واژه ها و ساختارهای سخن مجله ها طوری باشد که همه کودکان ایرانی، از کرد و بلوچ و آذربایجانی بتوانند راحت و آسان از آن سر در بیاورند و در نتیجه زبان فارسی را که زبان مشترک و ملی همه ایرانیان است با علاقه و آرامش بیاموزند.

جهانشاهی از فوت و فن کار چاپ نیز به خوبی آگاه بود و از نخستین مرحله طرح مطالب تا آخرین مرحله ‌های آماده ‌سازی و چاپ، با دلسوزی بر کارها نظارت داشت.

جهانشاهی گذشته از آنکه مدیر و مسئول همه مجله های پیک بود، سردبیری پیک نوآموز را هم بر عهده داشت. بیشتر مطالب این مجله را که برای دانش آموزان کلاس های دوم و سوم دبستان منتشر می شد، خودش تهیه می کرد و می نوشت. تنوع نوشته ها، زبان ساده و بیان مهرآمیز مجله، برای بچه ‌ هایی که تازه خواندن و نوشتن را یاد گرفته بودند، دلنشین بود.

جهانشاهی در سال ۱۳۵۸ به درخواست خودش بازنشسته شد و رهایی از کارهای اداری به او فرصتی مغتنم داد تا با شور و آزادی بیشتر به تألیف و ترجمه و ویراستاری بپردازد. تدوین فرهنگ‌ نامه‌ ای برای کودکان و نوجوانان ایرانی، آرزوی بزرگی بود که با پیوستن جهانشاهی به شورای کتاب کودک و پذیرش سرویراستاری این مجموعه و دعوت از بزرگانی چون شادروان «محمود محمودی»، «زنده‌یاد هوشنگ شریف زاده» و «اسماعیل سعادت»، از دوستان و همکاران قدیمی‌ اش، به بار نشست. جهانشاهی، دفتری به نام «راهنمای نویسنده و ویراستار» نوشت که شورای کتاب کودک منتشر کرد. او با نگارش این اثر در واقع راهنمای عملی نگارش و ویرایش مقاله‌ های فرهنگ‌ نامه کودکان و نوجوانان را تنظیم کرد. کار سودمند دیگرش سرپرستی و ویراستاری مجموعه «نگاهی به تاریخ علم» برای نوجوانان است، که انتشارات فاطمی بارها آن را چاپ کرده است. دقت و کنجکاوی علمی او و «هوشنگ شریف زاده» در این مجموعه بارز و آشکار است.

اما خلاقیت و هنرمندی جهانشاهی بیش از همه آثارش در «ازوپ در کلاس درس» و در «قصه های من و بابام» متجلی است. او «افسانه های ازوپ» را به صورت نمایشنامه هایی درآورده است که در کلاس درس بتوان آن را اجرا کرد. نمایش ها را نسبت به تعداد بازیگران به ترتیب از هم جدا ساخته و دستور صحنه‌ آرایی داده است و هر نمایشنامه را با نوشتن نکته ای در پایان نمایشنامه ذکر کرده است و از مثال ها و شعرهای فارسی در تکمیل و تایید نکته ها، شاهد آورده است.

اثر برجسته دیگر او «قصه های من و بابام»، طنزی درخشان و آمیخته با مهر و بیانی ساده دارد. کتاب ها بر اساس نقاشی های «اریش ازر» (نقاش آلمانی) نوشته و بازپرداخت شده است. آنچه به این تصویرهای طنزآمیز زندگی کلامی بخشیده است از صفاتی مایه می گیرد که در خود جهانشاهی بود. او طنزگو و شوخ طبع بود . اما شوخ طبعی او ذره ای ریشخند نداشت و متوجه افراد نبود. بلکه متوجه موقعیت هایی بود که خودش و دیگر آدم ها در آن قرار می گرفتند. طنز و شوخ طبعی در قصه های من و بابام نیز به همین شکل است. موقعیت هاست که آدم را می خنداند، نه خود آدم ها. قصه های من و بابام اثری فناناپذیر در ادبیات کودکان و نوجوانان است که از طرف شورای کتاب کودک نیز کتاب برگزیده سال ۱۳۶۱ عنوان یافت.

نکته جالب توجه دیگر در کار جهانشاهی پیشگفتارها و توضیحاتی است که برای آثارش نوشته است. او همین طور کتاب را پیش خواننده نمی اندازد. با او گفت و گو و درد دل می ‌ کند و کودک و نوجوان را به حال و هوای آن چه قرار است بخواند وارد می کند.

آنچه گفته شد نگاهی گذرا به برجسته ترین کارها و تألیفات جهانشاهی بود. اما او ده‌ ها کتاب دیگر نوشته یا ویراستاری کرده که بیشتر آنها را انتشارات فاطمی چاپ کرده است. او همه این کارها را با قلبی بیمار اما عاشقانه انجام داد و مصداق آن چیزی است که خودش درباره «اریش ازر» پدیدآورنده نقاشی های «من و بابام» نوشته است که: «به راستی مرگ او پایان زندگی اش نبود. نامش و یادش چون آثارش جاودانه است و همواره در دل کودکان با عشق و دوستی و شادی زنده باقی خواهد ماند.»

  انتهای پیام/ح