و نزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شئ.1
و نازل كرديم كتاب را بر تو، تا هر چيز را بيان كند.
بر همين اساس، امر تعاون را از ديدگاه قرآن، بررسي خواهيم كرد. زندگي اجتماعي انسان ها بر اصل ارتباط و وابستگي، بنا شده است. لازمه ي اين ارتباط نيز به كار گرفتن همه ي استعدادها و استقرار نظام تعاون و همكاري است. تعاون، تنها در اعمال نيك تجلي مي كند. بنابراين، هم داستان شدن در راه گناه كاري و عدوان، تعاون نام نمي گيرد:
و تعاونوا علي البرّ و التقوي و لاتعاونوا علي الاثم و العدوان.2
و شما بايد در نيكوكاري و پرهيزكاري به يكديگر كمك كنيد نه بر گناه و ستم كاري.
افزون بر آن، مي دانيم كه تعاون از ريشه ي «عون» به معناي ياري، نيكي و احسان مشتق شده است. بدين ترتيب، نظام تعاون بيشتر در مقام تشويق صالحان برمي آيد و پاداش را بر كيفر مقدم مي داند. تعاون از كيفر تنها به عنوان يك عامل پيش گيري از بروز ناراستي ها استفاده مي كند. چنين روشي، سبب رشد نظام اجتماعي بشر خواهد گرديد. اصولاً سازمان اجتماعي بايد به گونه اي بر امور، نظارت داشته باشد كه بدي حادث نگردد و راه هاي وقوع آن سد شود، تنها راه كار آدمي براي بهره مندي از نعمت هاي خدادادي، تعاون است.
در نظام تعاون مدار، همكاري جاي گزين رقابت مي شود. با اين حال، اسلام با ديدي فراتر از اين، به موضوع نگريسته است. در اين زمينه، قرآن كريم، مسأله ي «ايثار» را مطرح مي كند:
يؤثرون علي انفسهم و لو كان بهم خصاصة.3
هرچند به چيزي نيازمند باشند، باز ديگران را در آن بر خويشتن مقدّم مي دارند.
قرآن، از بين رفتن ناراستي هاي اجتماعي مانند حسد، آز و طمع را يكي از پي آمدهاي ايثار مي داند. اين آيه، فراتر از تعاون اعلام مي كند كه رسيدن به اهداف اجتماعي با گسترش روح ايثارگري، امكان پذير مي شود.
براي تحكيم نظام تعاون مدار بايد از موهبت هاي الهي بهره گرفت؛ زيرا خداوند مي فرمايد:
يريداللّه بكم اليسر و لايريد بكم العسر.4
خداوند براي شما آساني مي خواهد، نه سختي و عسرت.
با اين حال، براي رسيدن به اهداف و موهبت هايي كه خداوند معين كرده است، نبايد اعمال يكديگر را باطل كنيم:
لاتبطلوا اعمالكم.5
اعمال خود را ضايع و باطل نگردانيد.
درچنين نظامي، از اشتباه هاي فردي پند مي گيريم، تا ديگر به آن دچار نشويم. بدين ترتيب، لغزش و خطا در اجتماع كاهش خواهد يافت. قرآن در جاي ديگر مي فرمايد:
يا ايها الذين امنو ادخلوا في السلم كافه و لاتتبعوا خطوات الشيطان انه لكم عدو مبين.6
اي مومنان! همگي با مسالمت، زندگي كنيد و از گام هاي شيطان پيروي نكنيد؛ زيرا شيطان، دشمن آشكار شماست.
مردم در نظام تعاون مدار، هم زيستي مسالمت آميز را بر هرج و مرج هاي اجتماعي ترجيح مي دهند. بنابراين، براي پايدار ماندن بناي اجتماع، از جدال هاي بيهوده مي پرهيزند:
و اطيعوا اللّه و رسوله و لاتنازعوا فتفشلوا و تذهب ريحكم.7
از خدا و رسولش، پيروي كنيد و با هم جدال نكنيد؛ زيرا نيروي شما از بين مي رود.
فرآيندهاي مديريتي در بافت تعاون، از عوامل قدرت مند در تعيين فرهنگ سازماني به شمار مي روند. اين فرآيندها، راهبردها و اهداف فعاليت هاي اجتماعي را تعيين مي كنند. اگر فرآيندهاي ياد شده به صورت متمركز و استبدادي اعمال شوند، نتيجه ي مطلوب حاصل نخواهد شد. قرآن، بازدهي مطلوب مديريت ها را در گروي بهره گيري از روش هاي تعاون گرا و مشاركت جويانه مي داند. برخي راه كارهاي مديريتي قرآن در اين زمينه عبارت اند از:
1ـ مديران و رهبران براي حفظ مشروعيت خود بايد از آلوده شدن به خواسته هاي مادي پرهيز كنند. قرآن يكي از ويژگي هاي پيامبر را بي طمعي به اموال مسلمانان معرفي مي كند.
و لايسئلكم اموالكم.8
و از اموال شما چيزي (مزد هدايت) نمي خواهد.
مردم در برنامه هاي مشاركتي مديراني كه در ثروت اندوزي غرق شده اند، سهيم نخواهند شد؛ زيرا به آنان اطمينان ندارند.
2ـ مديران بايد از نظر مشورتي اعضاي سازمان خود بهره گيرند و از به كار بردن خشونت بي جا بپرهيزند.
قرآن خطاب به پيامبر مي فرمايد:
فبما رحمة من اللّه لنت لهم و لوكان فظا غليظ القلب لا انفضوا من حولك فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم في الامر.9
رحمت خدا، تو را خوش خلق و مهربان گردانيد. همانا اگر تندخو و سخت دل بودي، مردم از گرد تو پراكنده مي شدند. پس چون امت به ناداني درباره ي تو بد كنند، از آنان درگذر و از خدا برايشان آمرزش بخواه و براي دلجويي آنان، در كارها با ايشان مشورت كن.
پيامبر از نظر ويژگي هاي روحي به دليل اتصال با مقام الوهيت از خرد كاملي برخوردار است. بنابراين، رأي و نظر وي صواب و مصلحت كامل را در بردارد. با اين حال، خداوند براي پيوند قلب مسلمانان و ايجاد مسؤوليت در افراد جامعه، او را مأمور ساخته است تا در كارها با ياران خويش مشورت كند. اين روش، نمونه ي ارشادي براي همه ي مديران است؛ زيرا هر مديري حتي با آگاهي هاي فراوان، نيازمند استفاده از اطلاعات ديگران است.