با تأملی کوتاه مشاهده می شود که سادگی زبان ، کوتاهی جملات ، کاربرد لغات و ترکیبات حماسی و تأثر برانگیز ، آمیزش طبیعی و هموار واژه های عربی و فارسی و حذف ارکان و اجزاء جمله ، از جمله ویژگی های این نوحه ها است .

در بررسی ادبی ، بسامد تشبیه ، استعاره ، تلمیح ، ترصیح ، موازنه و تکرار چشم گیر است .

بن مایه های فکری این نوحه ها هم توجه به هدف قیام امام حسین (ع) ، توصیف خاندان امام ( ع) ، تخاطب زنده و گویا و توصیف های طبیعی و سوزناک است .

کلید واژه: نوحه ، امام حسین ( ع) عاشورا .

مقدمه :

پاسداشت و بررسی جنبه های ادبی حماسه ی حسینی وظیفه ای مهم است و نگارنده در حد بضاعت علمی خود در پی ادای این وظیفه می باشد حاصل این تلاش تأملی است گذرا بر جنبه های سبک شناختی نوحه هایی که در سی سال گذشته توسط مداحان وذاکران اهل بیت ( ع) برای سینه زنان و زنجیر زنان خوانده شده است و با تعمیم شاید آنها را در بیشتر نقاط غربی و مرکزی ایران نیز بتوانیم بشنویم . امید است این مختصر فتح بابی باشد تا پژوهشگران و محبان خاندان عصمت و طهارت ، با کوشش خویش آن را غنا بخشند .

پس از باز بینی حدود ۲۰۰ نوحة خوانده شده در طی سی سال گذشته نکاتی به دست آمد که به صورت زیر دسته بندی می شوند:

الف- ویژگیهای زبانی

۱-سادگی زبان

در نوحه هایی که مخاطبان آنها مردم عادی هستند غالباً از زبان ساده و گویا استفاده می شود وکوشش شاعر و سراینده ی نوحه بر آن است که از لغات و ترکیبات دشوار بپرهیزد تا در سریع ترین زمان و با حداقل گنجینه ی لغات ، پیام خویش را در ذهن مخاطب قرار دهد وموجب تأثیر گذاری در ذهن و زبان او شود حتی اگر شاعر این مهم را فراموش کرده باشد ذاکر در هنگام خواندن با شکستن وتغییر لغات آن را ساده و همه کس فهم می کند یا حتی خود مردم در واگویه آن نوحه لغات را محاوره ای و عمومی می کنند مثلاً در مصراع « کرببلا همچو منی و حسین/ همچو ذبیحی به ره داور است » . « منی » را « بلا » و « و » را « با » تلفظ می کنند « حُسَین » را « حُسِین » « ساربان» را «ساروان» و «کربَلا»را « کربِلا » می گویند . هر اندازه نوحه ساده تر باشد جواب دهی و تأثیر گذاری اش بهتر و بیشتر است نمونه را:

ای یاور آل عبا / یا ابوفاضل (۲)

امشبی را شه دین در حرمش مهمان است .

صبح فردابدنش زیر سم اسبان است .

یا

درود بر حسین و یاورانش

به خون تپیده اصغر جوانش

۲-به کار بردن جمله های کوتاه

در نوحه های سینه زنی ، شاعر و ذاکر از جمله های کوتاه استفاده می کنند یا جمله های بلند را به بخش های کوچک تقسیم می کنند ، تا هم موجب افزایش موسیقی گردد و هم فهم مطالب راحت تر باشد .

مثال :

- بی تو چه کنم / دل خونم / خسته ام / و / محزونم

- وای حسین بی کس و بی یاور است / تشنه لبان زاده ی پیغمبر است .

- جسم عزیز زهرا / افتاده در بیابان / اعضاء پاره پاره / مانند حزب قرآن

یا

- نباشد چون / محرمی دیگر / بهر ما زنها / غیر این بیمار / شتر بانان / مهلتی آخر / بهر ما نبود / قافله سالار

۳-استفاده از لغات و ترکیبات تأثیر بر انگیز و حماسی

واژه هایی که در نوحه های عاشورا به کار می روند باید از قوت همنشینی و جانشینی فوق العاده برخوردار باشند تا بتوانند در دل مستمع اثر کنند پس ترکیباتی این چنین قابل توجه است: به خون تپیده ، ستم کشیده ، شهید گلگون کفن ، ساقی لب تشنگان ، سقای طفلان ، شاه تشنه کامان ، زخم خنجر ، جسم گلگون ، با کام عطشان ، ماه بنی هاشم ، یاور آل عبا ،انقلاب خونین ، گلبانگ آزادی ، کشته ی بیداد و کین ، سردار دست از تن جدا ، شهادت نامه ی عشاق .

۴- آمیزش طبیعی و هموار واژه های عربی و فارسی

صبرم عطا یا الله / الله / الله / الله

تو حسین منی / نور عین منی / باده ی حق پرستی به جامت / تو شهنشاهی و من غلامت .

رأس حسین مانده/ .تنها در بیابان

هیهات من الذله / اسلام سنگر ماست .

آهسته رو به میدان / ای نازنین برادر / تا من گلوی خشکت / از بوسه ای کنم تر / کرده مرا وصیت / هنگام مرگ / مادر / مهلاً مهلاً مهلا آرام یابن زهرا

۵- کلمات عاشورایی

بالا بودن بسامد کلماتی که می توان آنها را ، « کلمات عاشورایی» نامید : مانند : خیمه ، آب ، سقا ، مشک ، خنجر ، خون ، خرابه ، شام ، کربلا ، رگ ، مرگ ، سر علم ، ذوالجناح ، غریب ، جگر ، دست ، لب ، خشک ، شهادت ، شهید ، حق گوی، حق پرست ، جانبازان ، تازه جوان و ...

۶- استفاده از افعال ساده در نوحه ها

مانند : است ، نباشد ، باشد ، آموخت ، شد ، هستم ، می جویم ، ندهم ، نروم ، بود ، گفت و ...

۷- حذف

حذف ارکان و اجزاء جمله به ویژه فعل ، برای حفظ موسیقی کلام و رساندن پیام با کوتاهترین جمله، مانند : جسم عزیز زهرا / افتاده در بیابان / رأس شریف آن شاه / بر روی نیزه چون ماه .

ب) ویژگیهای ادبی

اگر چه در نگاه اول به نظر می رسد نوحه های حسینی از آرایه های ادبی خالی هستند و شاعران نوحه گو به آرایش کلام توجه ندارند اما با دقت مشخص می شود که این نوحه ها دارای آرایه های ظریف و طبیعی هستند که کاملاً از چشم دور می مانند اما بر دل تأثیر می گذارند.

تکرار

یکی از این آرایه ها که از بسامد بالایی برخوردار است تکرار می باشد این تکرار گاه تکرار واژه ، ترکیب ،عبارت ، مصراع و گاهی یک قطعه از شعر است و مهمتر از همه به شکل بند ترجیع کاربرد پیدا می کند و غالباً از طرف عزاداران به نام « دم » بازگو می شود ، این تکرار نه تنها موجب افزایش موسیقی کلام و تأکید در آن می شود بلکه بازتاب آن موجب شور و هیجان سینه زنان و ترغیب آنها بر ادامه مراسم است . نمونه :

از تن سر حسینم / گشته جدا یا الله

صبرم عطا یا الله / الله الله الله ( ۲)

سقای دشت کربلا / یا ابوفاضل / سقای دست از تن جدا /یا ابوفاضل / ای حامی دین خدا /یا ابوفاضل / ای کشته ی راه خدا /یا ابوفاضل

درود بر حسین و یاورانش / به خون تپیده اکبر جوانش

درود بر ستم کشیده زینب / به کاروانیان خسته جانش

ترصیع و موازنه

ای علمدار نیکو خصالم / ای سپه دار زیبا جمالم .

نور چشم منی /شمع بزم منی

ای علی اکبر، آرام جانم / ای قرار تن ناتوانم

سلام ما / سلام ما / به حنجر بریده ات

سلام ما / سلام ما / به مرقد مطهرت

سلام ما / سلام ما / به حنجر بریده ات

سلام ما / سلام ما / به نو گلان پرپرت

سلام ما / سلام ما / به خواهرت ، به زینبت

سلام ما / سلام ما / به اکبرت ، به اصغرت

از غم هستی / داده جان رستی / ای همه شور و / ای همه مستی / پشت خصم دون/ از تو بشکستی .

۸- استفاده از بحور مختلف

در نوحه های محرم و صفر از انواع بحور عروضی استفاده می شود از ارکان مثمن ، مسدس ، مربع و از بحر رمل تا متقارب بنا به نیاز محتوی بکار می رود و اگر گاهی شاعر یا ذاکر هماهنگی وزن و محتوا را رعایت نکند از طرف سینه زنان مورد اقبال قرار نمی گیرد برای نمونه می توان از ابیات مورد استفاده در مقاله و تقطیع آنها به این نتیجه رسید .

۹- تخاطب زنده و گویا

مرثیه خوانان و نوحه گویان آن چنان در مراسم سوگواری سالار شهیدان رقت قلب پیدا می کنند که در مکالمات و مخاطبات خود بسیار ملموس سخن می گویند و به این شعار ( کل یوم عاشورا و کل ارض کریلا ) جان می دهند .

ای زاده ی زهرا / ای ماه عالمگیر / ای سینه ی پر آذرت / سجده گاه تیر (۲)

یا

عمو جان / ابوالفضل / تشنه ی آبم / عمو از تشنگی/ در التهابم (۲)

نیز :

بر خیز و ای جان برادر کن علمداری / بنما مرا یاری/

بی تو برادر من غریب این بیابانم / سقای طفلانم

و

گلی گم کرده ام می جویم او را / به هر گل می رسم می بویم او را

گل گم کرده ات خواهر ، منم من / سرور سینه ات خواهر ، منم من

در تخاطب نوحه ها ، هم متکلم و هم مخاطب متفاوت می باشند اما غالباً متکلم ، مداح یا ذاکر است ومخاطب ، سینه زنان و تماشاگران .

از زبان امام حسین ( ع) :

به خون اگر کشید خانمانم/شما کشید اگر چه خاندانم / کشید اگر چه جمع یاورانم/ به جز به حق نگردد این زبانم

خطاب به محافظان اسرا :

مران یکدم ساربان اشتر / ناقه ی زینب رفته اندر گل

بده ظالم مهلتی آخر / زانکه دارم من عقده ها در دل

خطاب فرزند امام ( ع) به ایشان :

بابا چرا سر در بدن نداری ؟/ بر جسم گلگون پیرهن نداری ؟/

برگو چرا بر تن کفن نداری ؟/ عریان چرا شد پیکرت ، پدر جان ؟

خطاب امام ( ع) به برادر :

ابوالفضل رشیدم / گل باغ امیدم / هجران روی ماهت / را عاقبت کشیدم / ای صف شکن / ای با وفا / میر سپاهم بودی / پشت و پناهم بودی .

۱۰- تلمیح

در نوحه ی عاشورایی به حوادث و اشخاص مختلفی توجه داده می شود که از همه بیشتر ذکر خاندان پیامبر ، انبیاء و اولیاء پدیدار است و به گونه ای مفاخره ای است برای بیدار کردن وجدان های خفته و مجاب نمودن دشمن :

یادگار شه لافتایی / ای برادر تو سقای مایی .

ای ماه کنمان ، محبوب یزدان ، عهد و وفا را / سر لوح و عنوان .

وای حسین بی کس و بی یاور است / تشنه لبان زاده ی پیغمبر است .

کرببلا همچو منی و حسین / همچوذبیحی به ره داور است .

تو همای حقیقت نشانی / شاهباز بلند آشیانی

حیف از آن قد با اعتدالت / حیف از آن شاخ طوبی مثالت .

ای غریبی که لب تشنه بریدنت سرت / لاله سان سوخت ز داغ علی اکبرجگرت

بر لب خشک تو آبی پسر سعد نربخت / با وجودی که بدی ساقی کوثر پدرت

۱۱-هماهنگی شعر و وزن

گاه فرسایش شعر به خاطر وزن وحتی شکستن قالب برای همراه شدن با سینه زنان و به تعبیر دیگر شکستن قالب سنتی شعر و در برخی موارد جای دادن قالب نیمایی در دل شعر سنتی و کلاسیک.

از غم هستی / داده جان / رستی/ ای همه شور / و / ای همه مستی / پشت خصم دون / از تو بشکستی

ابوالفضل رشیدم / گل باغ امیدم / هجران روی ماهت / را /عاقبت کشیدم

ای صف شکن / ای با وفا/ میر سپاهم بودی / پشت و پناهم بودی

۱۲- نکات بیانی

در نوحه های عاشورایی از تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه به وفور استفاده می شود که ذکر همه ی آنها موجب اطاله ی کلام است اما به عنوان نمونه چند مورد آورده می شود:

تازه جوانم علی / سرو روانم علی

گلی گم کرده ام می جویم او را / به هر گل می رسم می بویم او را

یا حسین ای شمع شب تارم

نور دو چشم لیلا ، شبیه روی طاها

۱۳- صراحت لهجه در شعر عاشورایی و دوری از هر گونه ابهام وایهام

شاعر ناگریز است برای جذب مخاطب و بر انگیختن حس دلسوزی ، مطالب را شفاف بیان کند

هر چند به مقتضای حال و مقام گاه مداحان و ذاکران به اختلاط قالب ها دست می‌زنند و قالب شکننی می کنند اما انواع قالب های شعر سنتی در نوحه ها دیده می شود حتی بحر طویل .

مزن ظالم / چوب خیزران/ لعل لب های / سید بطحاء / نما شرمی / از رخ حیدر / روی پیغمبر / مادرش زهرا / نه آخر این / رأس نورانی / پر زخاکستر / بر تو مهمان است / نه آخر این / شاه لب تشنه / از لبش جاری / صوت قرآن است .

ج) ویژگی های سطح فکری

چهار چوب فکری نوحه های عاشورایی هر چند کاملاً آشکار و روشن و شناخته شده است اما برای تبیین بیشتر کلام می توان نکاتی را ذکر کرد:

۱۴ – فلسفه قیام امام حسین ( ع)

از انقلابت یا حسین / زنده شد قرآن (۲) / روشن شد از ایثار تو / راه جانبازان (۲) .

زنده شد قرآن از کرببلا کرببلا / ز انقلاب خون افشان حسین (۲) .

منظور شاه تشنه کامان / باشد فقط احیای قرآن / با کافران پیکار دارد / از عمر ننگین عار دارد .

آموخت باید از حسین / رسم دین داری (۲)/ ایمان و انصاف و شرف / هم وفاداری (۲) / سر در ره جانان بداد / وه چه سرداری (۲) .

برای حفظ دین حق / شوم در خاک و خون غلتان/

نمی ترسم چو باکم نیست / ز مکر وحیله ی عدوان

۱۵- پایداری ، مبارزه جویی و مرعوب نشدن

گوید چنین ناطق حق شاه ولایت / با اینکه برونند به شمارش زنهایت / هرگز ندهم من به ضلالت رضایت / تا زنده کنم حق علی مرتضی را (۲)

حق گوی و حق پرستیم/ با ظلم در جدالیم/ هیهات منا الذله/ اسلام سنگر ماست (۲)

نرود جز حق هرگز بر زبانم (۲) / به خدا اگر سر از تنم تو جدا نمایی (۲)

۱۶- توصیف

در نوحه های ماه محرم همه صحنه ها و اشخاص توصیف می شوند و می توان گفت اشعار غالیاً تصویری است نه حرفی و همین تصاویر رقت انگیز است که بر انگیزاننده احساسات پاک و دل های آگاه می شود .

توصیف اشخاص :

در آفتاب سوزان (۲) بر نیزه های بیداد / رأس حسین مانده.

تازه جوان لیلا (۲) در خاک و خون تپیده .

سقای دست از تن جدا / یا ابافاضل (۲)

نفس در سینه ساکت شو که اینک یار می آید / ز راه شام و کوفه عابد بیمار می‌آید / الا ای دردمندان مدینه با دو صد حسرت / طبیب هر دو عالم با تن تبدار می آید

درود بر بهین عباد ساجد / به جسم دردمند و ناتوانش / درود بر رقیه / آن یتیمی / که مرد در خرابه مرغ جانش / درود بر شهید تازه داماد / که خون شدی حنا به گیسوانش / درود بر بن وفا اباالفضل / به آن بریده جفت بازوانش / درود بر گلوی خشک اصغر / که کرد تیر حرمله نشانش / درود بر شهید گلگون کفن / به جسم پاره پاره از سنانش .

غلتیده به خون تارک زیبای جوانش

تب خال جفا پنجه زده روی لبانش

ای جان دو عالم همه قربان بیانش

آتش زده از فرقت خود سینه ی ما را

جسم عزیز زهرا / افتاده در بیابان / اعضاء پاره پاره / مانند حزب قرآن / رأس شریف آن شاه / بر روی نیزه چون ماه

امشبی را شه دین در حرمش مهمان است / صبح فردا بدنش زیر سم اسبان است / مکن ای صبح طلوع ( ۲)

۱۷- رعایت مقتضای حال و مقام

نوحه گویان ، این بلبلان گلستان عشق و شور حسینی در هنگام نوحه سرایی با توجه به موقعیت زمانی و مکانی تغییراتی در فضای عزاداری ایجاد می کنند مثلاً پیر نوکران امام حسین ( ع) با بالا رفتن از چهار پایه، یک باره شیون عزاداران را بر می انگیزند و غالباً با خواندن اولین بیت نوحه ، صدای گریه ی حضار را بلند می کنند واین چیزی جز اخلاص نوحه گر پیر نیست . پس هر چه نوحه گر ، با اخلاص تر و نوحه گیرا تر باشد ، عموماً شنوندگان جواب بهتری می دهند و ( دم) ایشان را می گیرند .

مرثیه خوانان از خادمان و نوحه سرایان فوت شده در هر محله ای ذکر خیری می کنند. در هنگام گفتن نوحه به اطراف می چرخند تا تمام جمعیت را تحت تأثیر خود قرار دهند، نوحه سرایان هوشیار و آگاه به زمان ، غالباًنوحه هایی مطابق با زمان می‌خوانند. مثلاً نوحه ی شب تاسوعا، روز تاسوعا ،شب عاشورا، ظهر عاشورا ، شب شام غریبان و یا موقعیت های اجتماعی، سیاسی ، مذهبی، به عنوان مثال می توان از نوحه های گرما گرم انقلاب، ایام جنگ تحمیلی و بسته بودن راه کربلا نام برد .

شب عاشورا :

امشب شهادت نامه ی عشاق امضاء می شود / فردازخون عاشقان این دشت دریا می شود .

امشب اگر بر پا بود این خیمه ی آل نبی / فردا به دست دشمنان بر کنده از جا می شود

روز عاشورا

کرببلا همچو منی و حسین

همچو ذبیحی به ره داورست

شب شام غریبان

امشب به صحرا بی کفن / جسم شهیدان است / شام غریبان است ( ۲)

امشب نوای کودکان / بر بام کیوان است / شام غریبان است (۲) /

بر خاک ، بی غسل و کفن رعنا جوانانند / خوابیده عریانند / شام غریبان است (۲)

دوران انقلاب اسلامی

ای کشته ی انقلاب خونین / نوجوان علی اکبر من (۲)

یا حسین ! ای شیر ، بیشه ی آزادی / قهرمان سالار مکتب آزادی / قسم ، قسم به روح پاک تو / دلم تَپد برای خاک تو

خط سرخ شهادت (۲) راه و رسم حسین است / ما یاور حسینیم /الله یاور ماست (۲) /حق گوی و حق پرستیم (۲) / با ظلم در ستیزیم / هیهات من الذله / اسلام سنگرماست (۲)

نشان گرفته انقلابم از تو یا اباالفضل / خون تو خون حق (۲) ای مرد توحید / کشته ی جاوید .

بسته بودن راه کربلا

ای یاور آل عبا / یا ابافاضل (۲) ما را طلب کن کربلا / یا ابافاضل (۲)

من گدای سرای حسینم (۲) / عاشق کربلای حسینم (۲) / کی شود کربلایش ببویم ؟/ کی شود تربتش را ببوسم ؟

در معرکه ی جنگ

ما عاشقان کوی حسینیم /رزمندگان پیر خمینیم /چون فاتحان بدر و حنینیم / لطف خدا از قیدها / ما را رهانده (۲)

عاشورا عاشورا روز خون /کاخ صدامیان سرنگون (۲)

حسین ای درس آموز شهادت / بسیجی از تو آموزد شهادت / به روی سینه و پشت بسیجی / نوشته یا زیارت یا شهادت

رزمندگان تا کربلا راهی نمانده ( ۲) / عشق حسین ما را به این وادی کشانده /

نوای نینوا دارد بسیجی

صدای آشنا دارد بسیجی

درون جبهه می بینی که در سر

هوای کربلا دارد بسیجی

با گرامیداشت و سپاسگزاری از همه ی خادمان، شاعران، ذاکران ، مداحان و نوحه گران خیمه ی حسینی؛ به ویژه پیر غلام مرحوم مغفور حاج عیسی بیات ، شاعر اهل بیت آقای حسین شیخ الاسلامی، مداح و ذاکر اهل بیت آقای عبدالواحد احسانی.

منابع :

۱-شمیسا ، سیروس ،۱۳۷۸ ، کلیات سبک شناسی – تهران ، فردوس.

۲- شمیسا ، سیروس ، ۱۳۷۴ ،سبک شناسی شعر ، تهران ، فردوس .

۱- دفاتر نوحه مداحان و نوحه گویان شهر تویسرکان .