به گزارش نافع ملایر شهری است در غرب ایران. این شهر مرکز شهرستان ملایر در جنوب شرقی استان همدان. وسعت شهرستان ملایر ۳۲۱۰ کیلومتر مربع است. ملایر دارای ۸ شهر تابعه و همچنین دویست و بیست روستا می‌باشد که در نوع خود بی نظیر است. و دارای فرمانداری ویژه همچنین اداره گمرک مستقل از مرکز استان می‌باشد. ادارات ملایر هم به معاونت سازمان و ادارات کل ارتقا پیدا کرده‌اند.

این شهرستان دومین شهر بزرگ استان پس از همدان و سی و پنجمین شهر بزرگ ایران به شمار می‌رود. ملایر دارای طبیعت معتدل کوهستانی با زمستانهای سرد و پر برف و تابستانهای معتدل است. وجود روستاها و زمینهای وسیع کشاورزی و باغات حاصل خیز انگور فاصله کمتر از ۱۵۰ کیلومتر با سه مرکز استان، نزدیک بودن به نیروگاه اب سنگین و پالایشگاه اراک و سیکل ترکیبی شازند، ارتباط زیاد با پایتخت همچنین گستردگی صعنت مبلمان و منبت و نیز قرارگیری بر سر راههای مواصلاتی اصلی، در توسعه ملایر موثر بوده‌اند.

شهرستان ملاير يكي از كانون‎هاي سكونت اقوام ايراني در دوره‎هاي پيش ازتاريخ تا عصر حاضر بوده  و گواه اين امر تپه‎ها و محوطه‎هاي تاريخي بي‎شماري است كه در سطح شهرستان پراكنده اند. تعدادي از اين تپه‎ها آثاري  از هزاره‎هاي ششم، پنجم، چهارم قبل از میلاد را در خود مدفون داشته وچنانچه كاوش‎هاي باستانشناسي در اين تپه‎ها صورت گيرد هر كدام خود  مي تواند نوشيجان ديگري را در اين خطه احيا كند.

در مورد وجه تسمیه ملایر نظرات مختلفی بیان شده است.

برخی از محققین اظهار کرده اند که ملایر ترکیبی از دو واژه (مال) و (آیر) است که در لری (مال) به معنای خانه است.

گاهی واژه مال در زبان مادی قدیم و لری امروز را به جای خانه به (سرزمین ) هم اطلاق می کرده اند.

(آیر) نیز مخفف (اگر) است که (اگر) در زبان مادی به معنای آتش بوده و هنوز هم در لرستان آتش را (آگر) می گویند.

بنابرین (مال آیر) که در تلفظ ملایر شده است به معنی سرزمین آتش است و مناسبت آن هم این بوده که در مرکز این ناحیه از دو هزار سال پیش، آتشگاه بزرگی بوده است.

عده ای دیگر معتقدند که در زمان مادها در این منطقه با روشن کردن آتش بر روی تپه‎ها و کوه‎ها، اخبار را به سایر مناطق می رسانده اند و از این رو این منطقه (مل آگر) به معنی تپه آتش نامیده شده است.

وجود آتشکده نوشیجان در اطراف ملایر و روشن کردن آتش بر روی کوه‎های اطراف آن که بعد از قرن‎ها هنوز پا برجاست، شاید دلیلی بر صحت این نظریه باشد.

بنای فعلی این شهر را با حکومت فتحعلی شاه قاجار در سال 1188 شمسی مقارن می‎دانند که به دست نوه اش حاج سیف الدوله (حاکم وقت ملایر و تویسرکان) آباد شد، به همین دلیل تا قبل از انقراض سلسله قاجاریه آن را (دولت آباد) می نامیدند.

اقتصاد شهرستان ملایر

اقتصاد شهرستان ملایر بیشتر بر پایه کشاورزی و صنعت است اگر چه تجارت و بازرگانی نیز رونق نسبی در این شهر دارد. 38 درصد تولید ناخالص  بخش صنعت استان مربوط به شهرستان ملایر است.

مهمترین محصولات کشاورزی ملایر: انگور،جو، گندم، حبوبات و علوفه است.

بادام، گردو، زردآلو و سیب گلاب نیز مهمترین محصولات باغی این شهرستان است.

مهمترین صنایع و هنرهای دستی ملایر عبارت اند از: مبل و منبت کاری، مروار(سبد) بافی، قالی و گلیم بافی.

سوغات و صادرات مهم این شهر نیز شامل: کشاورزی و تولیدی شامل: کشمش، شیره انگور، سرکه انگور، آبغوره، باسلق، بادام، گردو، عسل می‎باشد.

آثار تاریخی و باستانی شهرستان ملایر

شهرستان ملایر دارای آثار تاریخی و باستانی با قدمت بسیار زیاد است که بعضی از این آثار برای مخاطبان به تفسیر معرفی می‎‎شود.

ارگ تاريخي نوشيجان

تپه باستاني نوشيجان در سا ل  1346 در فهرست آثار ملي  كشور به  ثبت  رسيد. اين اثر در سال 1967 تا 1978 از سوی موسسه ايرانشناسي بريتا نيا و توسط ديويد  استروناخ طي 6  فصل مورد كاوش هاي  باستان شناسي قرار گرفت. دستاورد فعاليت‎هاي اين هئيت شناسائي سه دوره معماري  باستاني متعلق  به ماد، هخامنشي و اشكاني است كه مهمترين و اساسي ترين  لايه باستاني مربوط به سكونت اقوم ماد در اين تپه در نيمه دوم قرن هشتم تا نيمه اول قرن ششم (ق.م) منسوب مي باشد. آثار دو دوره ديگر در لايه‎هاي سطحي تر قرار داشته است كه پس از انجام مطالعات علمي برداشته شده است.

آثار معماري مادي مكشوفه از نوشيجان عبارتند از:

1. بناي قديمي جبهه غربي موسوم به اولين آتشكده

2.تالار ستوندار (آپادانا)

3.معبد مركزي يا دومين آتشگاه

4. اطاق‎ها و انبارها

5.تونل

6.حصار و دژ

مطالعه ويژگيهاي خاص معماري اين مجموعه كه در نوع خود معرف نخستين نمونه‌هاي الگوهاي معماري كشور در فلات ايران مي باشد از جمله كاربرد طاق هاي هلالي وپوشش سقف به صورت گهواره اي كاربرد مقرنس در تزئين بنا(طاقچه هاي كاذب آتشگاه دوم) و نيز يكي از نمونه هاي نخستين تالارهاي ستون داردر تاريخ معماري ايران وهمچنين مطالعه اشيا مكشوفه از اين اثر باستاني مشتمل بر انواع ظروف سفالي و نيز مجموعه اشيا نقره اي اعم از حلقه‎ها و زيورآلات و قطعات متفاوت نقرهاي كه به ظن محققين معرف اولين اشكال  سكه مي باشد راه گشاي دانشمندان در شناخت بيشتر از فرهنگ معماري و هنر اوايل دوران تاريخي  بوده است. اين مجموعه باستاني  در كنار آثار  مكشوفه از باباجان لرستان و حسنلوي آذربايجان بعنوان پيش در آمد و مرجع مطالعات تمدن ايراني مطرح است.

به منظور حفاظت فيزيكي آثار معماري مكشوفه از ارگ نوشيجان كه از خشت خام مي باشد هئيت كاوشگر پس از انجام عمليات پژوهش ميداني اقدام به احداث سولخه اي بر روي آن نمود وبخش‎هاي عمده اي ازآثار را تحت پوشش قرار داد. همچنين جهت مقابله با روند دتخريب آثار باستاني ارگ نوشيجان اداره كل ميراث فرهنگي استان همدان عملياتي مشتمل بر استحكام بخشي سطوح پوشش سوله ومرمت شيرواني، انجام كاهگل بر روي ديوارها، مرمت و بازسازي قسمت‎هاي فروريخته ابنيه و تعويض خشت‎هاي فرسوده اقدام نموده است.

عمارت لطفعلیان

در خيابان مصطفي خميني ملاير خانه اي قديمي وجود دارد كه  بخشي از يك مجموعه سكونت گاهي به يادگار مانده از دوران قاجار است.  سازنده و مالك اوليه خانه مر حوم محسن مصدقي  معروف به  مصدق الممالك بوده ودر عصر فتحعليشاه  قاجار  به واسطه رابطه خويشاوندي  كه با دربار داشته با بهره گيري از معماران زبده آن دوره اقدام  به ساخت اين  مجموعه نموده است . بخش هاي  سه گانه مجموعه عبارتنداز : اندروني -  حسينيه و اصطبل خانه.

خانه فعلي حسينيه اين مجموعه بوده كه بعدها توسط  مرتضي خان لطفعليان خريداري شده وكاربردي مسكوني يافته است. اين منزل در دو طبقه ساخته شده سقف طبقه همكف پوشيده از طاق آجري زيباست و پوشش طبقه فوقاني آن بصورت مسطح با تير چوبي است.

زيباترين بخش اين بنا حوض خانه است  كه با طاق نماهاي زيباي آجري به شيوه  چهاربخشي پوشيده شده است.

جريان آب قنات و وجود دو حوض سنگي در كف، هوا و فضاي بسيار خنك و فرح‎بخشي را جهت گذر از گرماي تابستان براي ساكنين ايجاد كرده است. از ديگر ويژگي‎هاي اين بنا تزئينات لمبه كوبي چوبي در سقف  طبقه اول و وجود درهاي اروسي با شيشه‎هاي الوان است. اين بنا در تاريخ 19/12/80  به شماره 4892 به ثبت آثار ملي ايران رسيده است.

یخچال میرفتاح

یخدان یا یخچال میرفتاح با بنایی گنبدی شکل از جمله آثار دیدنی دوره قاجاریه شهرستان ملایر به شمار می‌آید.

این بنای تاریخی با ظاهری گنبدی شکل و از جنس آجر در دو کیلومتری جاده ملایر- بروجرد واقع شده است.

یخچال میرفتاح در دوران قاجاریه توسط شخصى به نام میرفتاح ساخته شده و ارتفاع آن از کف تا گنبد ۱۲ متر و از سطح تا منبع ذخیره یخ ۴ متر است.

این یخچال قدیمی داراى دو در، یکى به شکل دهلیز مخصوص ریزش و تخلیه یخ و دیگرى در اصلى است که با پلکان به قسمت انتهایى یخدان و محل برداشت یخ منتهى مى‌شود.

ضخامت دیوارهاى گنبد در قسمت تحتانى ۹۲ سانتى‌متر و در بالا به سه ردیف آجر ۲۰ سانتى‌مترى مى‌رسد. تنها عامل تزئین بنا دو ردیف آجرکارى است که به طور کمربندى و به ضخامت ۲۲۰ سانتى‌‌متر داخل بنا را پوشانده است.

مصالح اصلى بنا عبارتند از: سنگ نتراشیده لبه‌دار طبیعى از کف تا سطح و از سطح به بالا و آجرهایى به ابعاد ۵×۲۰×۲۰ سانتى‌متر.
در قسمت بیرونى و داخلى یخدان دو ردیف خشت به کار رفته است که حالت عایق داشته و مانع از نفوذ گرما، در فصل تابستان ‌و ذوب شدن یخ‌ها مى‌شده است.

امروزه بعضى از قسمت‌هاى این بنا تخریب شده که در صورت تعمیر و بازسازى مى‌تواند به عنوان یک اثر تاریخى که جاذبه‌هاى خاص سیاحتى دارد مورد بازدید علاقه‌مندان قرار گیرد و یا به موزه یخچال تبدیل شود.

یخچال میرفتاح در سال 1379 توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره 3242 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

پارک سیفیه

پارك سيفيه ملاير در شمال شرقي و در دامنه كوه گرمه واقع شده است. اين پارك حدود يكصد سال پيش توسط مرحوم سيف الدوله نوه فتحعلي شاه قاجار كه چندي حكومت ملاير داشته است احداث گرديد و به گردشگاه عمومي اختصاص يافته است. سيف الدوله جهت احداث پارك ابتدا زمين مورد نياز را خريداري و پس از آن توسط مقنيان يزدي قناتي حفر كرده و از 8 كيلومتري آ ب را به پارك رساند. پارك توسط يكي از مهندسان ايتاليائي كه جهت احداث پارك ها آمده بود طرح ريزي  شده است.

 بنا به در خواست سيف الدوله از دربار ناصرالدين شاه در جنوب پارك در بلندي تپه كم ارتفاعي كه به تپه مناجات معروف است بناي زيباي آجري قرار دارد كه آرامگاه خانوادگي سيف الدوله مي باشد.  بنا به صورت چهارضلعي وبه شيوه معماري سنتي طاق و زنجيره اي ساخته شده است.  طاق مركزي مقبره به شيوه چهار بخشي اجرا شده زيبائي خاصي به بنا بخشيده است اين مقبره در سال1305 هجري بر روي مزار مرحوم سيف الدوله ساخته شده و پس از آن 7  تن ديگر از اعضاي خانواده ايشان از جمله امير مؤيد، نوه سيف الدوله كه او نيز چندي حاكم ملاير بوده به خاك سپرده شد.

بازار ملایر

بازار ملاير از جمله بازا ر هاي سنتي و سر پوشيده است و قدمتي بالغ بر 150 سال دارد كه در گذشته مركز تجاري شهر بوده  و عملكرد خود را تا عصر حاضر حفظ  نموده است. قدمت  بازار به دوره قاجاريه برمي گردد. شالوده بازار توسط  شيخ الملوك  به صورت راسته اي طبيعي كه به مسجد  جامع يا مسجد شيخ الملوك ختم مي شد پايه  گذاري شد و پس از آن افراد با نفوذ و متموّل  ديگر راسته ها و سراهاي ديگري به اين راسته اصلي افزودند.

قسمت هاي مختلف مجموعه بازار  عبارتند از : راسته شيخ الملوك ـ بازار خان ـ بازار مهرعليخان ـ بازار كفاش ها ـ بازار سوخته ـ سراي مير فتاح ـ سراي خان ـ چهارسو بزرگ و چهارسوي كوچك بازار و  زور خانه بابك كه در گذشته تيمچه بوده است.

منطقه حفاظت شده لشگردر

منطقه حفاظت شده لشگردر با وسعتي در حدود 16000 هكتار در شرق و جنوب شرقي ملاير قرار دارد اين منطقه به سبب ويژگيهاي طبيعي داراي تنوع گياهي و جانوري مناسبي بوده و از اكوسيستم‎هاي پويا و كمتر دست خورده استان همدان محسوب مي شود بلندترين ارتفاع منطقه 2758 متر از سطح دريا ارتفاع دارد.

اين منطقه به جهت برخوردار بودن از شرايط لازم ابتدا در بهمن ماه سال 1363 به عنوان منطقه شكار ممنوع و سپس به جهت بهبود شرايط اكولوژيكي و خصوصا زيستي در اسفندماه سال 1369 با جهد و كوشش مجموعه پرسنل اداره كل حفاظت محيط زيست همدان با تصويب شوراي عالي حفاظت محيط زيست عنوان منطقه حفاظت شده را از آن خود كرد. اين منطقه به لحاظ موقعيت طبيعي و توپوگرافي داراي سه وضعيت كوهستاني. تپه ماهوري و نسبتا دشتي مي‎باشد.

مناطق كوهستاني زيستگاه كل و بز و مناطق تپه ماهوري زيستگاه گونه حمايت شده قوچ و ميش ارمني مي باشد و مناطق دشتي نيز به سبب تغيير نوع كاربري زمين از جانب روستائيان به صورت كشت باغات انگور درآمده است. (گونه هاي جانوري) منطقه حفاظت شده لشگردر به سبب سيماي كوهستاني عدم دسترسي سهل و آسان به تپه ماهورهاي قابل توجه و پوشش گياهي نسبتا مناسب از ديرباز وحوش قابل ملاحظه اي بوده است گرچه جمعيت آنان در ساليان اخير سير نزولي شديد را طي كرده است اما پس از اعلام به عنوان حفاظت شده و حفظ و حراست آن احياء جمعيت وحوش روند مطلوبي را طي نموده است. از پستانداران منطقه مي توان پازن، گوسفند وحشي، گرگ، شغال، روباه، تشي، خرگوش، گوركن، كفتار و رودك و از پرندگان كبك، تيهو، باقرقره، عقاب طلايي، فاخته، دليجه، كمر كلي، پری شاهرخ، چکچك، و از خزندگان انواع مار را مي توان نام برد.

برج مقبره باباحسين

 اين بنا در روستاي سياه كمر از توابع دهستان سفيدكوه و در بخش سامن واقع است. فاصله روستا تا مركز شهرستان حدود 50  كيلومتر است بنا بصورت  برج  آجري  دوازده  ضلعي  است كه در مجاورت گورستان  قديمي  روستا قرار دارد. سقف برج دو پوش بوده و مشابه بناهاي دوره  ايلخاني مي باشد.گنبد بيروني  بصورت رك(مخروطي) مي باشد كه از امتداد اضلاع دوازده‎گانه پديدار  مي شود و از اين گنبد حدود 2 متر بيشتر باقي نمانده است. گنبد داخلي به صورت عرق چين  مي باشد  داخل بنا  به صورت هشت ضلعي است ودر داخل هر يك از اضلاع هشت گانه طاق هاي رفيعي ساخته شده كه تا زير گنبد امتداد دارد. بنا داراي دو در مي باشد. يكي در جبهه جنوبي و ديگري در غرب بنا تعبيه شده است به گفته اهالي اين بنا بر مزار يكي از پيامبران الهي بنام يوشع بن نوح ساخته شده و در گذشته يهوديان منطقه به زيارت آن مي آمدند.

امامزاده سام و حام

اين بنا در داخل شهر سامن و در كنار گورستان واقع شده است. بنا عبارت است از دو گنبد جدا از هم به ارتفاع تقريبي 7 متر كه هر دو از قاعده اي مربع شروع  وبه طرف بالا با انحناي خاصي به طرف داخل شكل مخروطي مي يابند. اين دو گنبد بر مزاردو در پيامبر زاده: حضرت سام و حام از فرزندان حضرت نوح عليه السلام ساخته شده است. دو ضريح  چوبي منبت زيبا نيز  بر روي هر دو قبر و داخل فضاي داخلي امامزاده ساخته شده است كه از كارهاي چوبي  بي‎نظير گذشته مي باشند  اسناد قديمي مبني بر وجود اين امامزاده  در دوره صفويه در دست است كه قدمت تاريخي بنا را مشخص مي كند در بين دو گنبد ذكر شده گنبد كوچكتري وجود كه آرامگاه خانوادگي يكي از سادات جليل القدر سامن (حاج آقا طباطبائي) مي باشد.

برج سامن

در داخل شهر سامن برج مرتفع خشتي وجود دارد كه روزگاري با چند برج مشابه ديگر كه در فواصل مختلف در حصار محافظ شهر ساخته شده بودند عمل ديدباني و حراست از ساكنين داخل حصار را انجام مي داده است. امروزه نه از حصار و نه از برج‎ها ديگر خبري نيست. برج حاضر با ارتفاع حدود 14 متري تماماً از خشت خام و كاملاً به شكل دايره ساخته شده است.

برج درچهارطبقه ساخته شده است. طبقه چهارم داراي پوشش مسطح تير چوبي است و بقيه طبقات با طاق‎هاي گنبدي خشتي پوشيده شده اند. در بدنه بخشهاي فوقاني برج به فواصل مختلف سوراخ‎هايي جهت ديدباني و تير اندازي تعبيه شده است.

برج بید کرپه

برج بيد كرپه بناي آجري است كه در روستاي بيد كرپه وسطي از توابع بخش زند واقع است. اين برج در پي هجوم اقوام لُر كه روزگاري به غارت مناطق مركزي ايران مي پرداخته و صرفاً جهت ديدباني ساخته شده است. بنا در سه طبقه ساخته شده و راه ورود به داخل از طبقه دوم مي باشد. مصالح به كار رفته از سنگ و آجر است كه با ملات گل ساخته شده است. در بدنه هاي طبقه فوقاني سوراخ هائي به عنوان تيركش تعبيه شده است. وجود اين برج در اين منطقه نشان از رونق و آباداني آن در گذشته داشته است.

قلعه سليمان خان بوربور

 اين قلعه در روستاي بزرگ اسلام آباد از توابع بخش جوكار واقع شده است و با مركز شهرستان حدوداً 50 كيلومتر فاصله دارد , قلعه از چند بخش مجزا كه هر كدام از بخش‎ها يك قلعه محسوب مي شوند و همگي درون حصاري رفيع قرار دارند تشكيل شده است, 10 برج خشتي به فواصل معين در حصار تعبيه شده است , قلعه مساحتي حدود يك هكتار را اشغال نموده است.

از ورودي جنوبي وارد هشتي زير برج مي شوند و پس از آن دالان طويلي تا برج شمالي ادامه دارد در طرفين دالان كوچه مانند قلعه هاي عظام الملك -  محمودخان و سليمان خان قرار گرفته است. داخل اين قلعه حمام اختصاصي نيز وجود دارد كه به صورت طاق و تويزه و داراي خزينه مي باشد.

در جاي جاي قلعه آجر كاريهاي زيبا در نماهاي بنا و تزئينات گچبري در بدنه هاي داخل اتاقها به وفور ديده ميشود. اين بنا به واسطه مجاورت با تالاب فصلي آق گل مي تواند به يكي از جاذبه هاي گردشگري پر رونق شهرستان تبديل شود.

شهر زیرزمینی سامن

كاوش‏هاي باستان‏ شناسي در محوطه ه‏اي زيرزميني در شهر سامن واقع در جنوب شهرستان ملایر منجر به كشف شهري پنهان شد كه در يك بستر سنگي و به صورت دست‌كند ساخته شده است.

این شهر زیرزمینی، هنگامی که مخابرات استان همدان قصد کشیدن فیبرهای نوری از زیر زمین را داشت کشف شد. بر همین اساس طی مجوزی ازسوی پژوهشکده باستان‏شناسی، هیاتی متشکل از انواع کارشناسان شامل باستان‏شناس، انسان‏شناس، کارشناسان مرمت و … کاوش‌‏های خود را در این شهر به انجام رساندند که منجر به کشف فضاهای دست‏ کند با حدود ۲۵ اتاق، سالن و راهروهای ارتباطی شد.

شواهد اولیه حاکی از پیدایش این فضاها در دوره پیش از اشکانی بود. بر اساس این یافته‌ها می‏‌توان احتمال داد که نخستین بار این فضاهای معماری به منظور انجام مراسم مذهبی خاصی، احتمالا میترائیسم، مورد استفاده بوده است. این شواهد حاکی از آن است که مراسم مذهبی به صورت پنهانی در زیر زمین انجام می‏‌گرفته است.

بر این اساس احتمال داده می‏‌شود که در دوره اشکانی از این فضاها به عنوان محل تدفین مردگان استفاده شده است و از اتاق‏‌ها به عنوان گوردخمه استفاده کرده‌‏اند.

شهر زیرزمینی سامن در عمق ۳ تا ۶ متری زمین کشف شد و کانال‌های حفر‌ شده درون آن به مرور در دوره‌های تاریخی کنده شده‌اند و اطراف آن‌ها نیز اتاق‌های متعدد وجود دارند.

این کانال‌ها از نظر ساختار معماری، بسیار جالب هستند و کاربری خاصی داشته‌اند. در این کانال‌ها پس از پاک‌سازی، ۶۰ اسکلت شناسایی شدند که درون ۹ اتاق قرار داشتند و با توجه به بررسی‌های انسان‌شناسی شواهدی وجود دارند که تدفین‌هایی به‌صورت تدفین باز انجام شده‌اند.

علاوه بر این شواهد، ۶ مورد بقایای انسانی نیز وجود دارند که به‌طور دقیق نشان می‌دهند، این اتاق‌ها در کاربری‌ نهایی به‌صورت محل تدفین استفاده می‌شدند، به‌طوری که استخوان‌ها را جمع می‌کردند و دوباره تدفین‌های جدیدی انجام می‌دادند.

از ۶۰ اسکلت یافت شده، ۱۶ مورد مرد، ۲۶ مورد زن، ۱۴ مورد کودک و یک نوزاد شناسایی شده‌اند و جنسیت ۳ مورد از آن‌ها نیز تشخیص داده نشده است.