نام‌های همدان در گذر تاریخ(ترتیب خاصی ندارد): اکباتان، احمتا، هنگ متان، آکسایا، اهدانه، هکمتان، هگمتانه،آنادانا، سارو، ایپیفانیا، زینستان، امدانه، همدانا، نازمه و ...

مادها: قصری مشهور به هفت حصار در آن ساختند همچون قصرعجایب هفتگانه‌ی بابل. پادشاهان آن دیاکو، فرورتیش، هووخ‌شتر و اژی دهاک و این اوج شکوه هکمتانه بود که به پرجمعیت‌ترین و پررونق‌ترین شهر دنیای زمان خود تبدیل شده بود

هخامنشیان: پایتخت تابستانی ، ضرابخانه‌ی هخامنشیان، صدور نخستین فرمان حقوق بشر به دست کوروش کبیر و ملجا استر و مردخای تا در نهایت آمدن نام همدان به نام احمتا در تورات عهد عتیق...

سلوکیان: اقامتگاه حکومتی جانشینان اسکندرمقدونی که حدود یک قرن بر قسمتی از ایران تجزیه شده حکومت داشتند

اشکانیان: پایتخت تابستانی

ساسانیان: پایتخت تابستانی

سلجوقیان: در قرن ششم هجری سلجوقیان مرکز خود را از بغداد به این شهر منتقل کردند و مدت پنجاه سال این شهر پایتخت سلجوقیان بود

زندیه: همدان چندماهي پايتخت كريمخان ملايري بود و بعد آن نيز علی مرادخان -خواهر زاده کریم خان- والی همدان شد که پس از مرگ کریمخان ادعای استقلال طلبی داشت و همدان را مرکز و پایتخت خود قرار داد . به نام خود سکه ضرب نمود. و شش سالی در برابر شاه قاجار مقاومت کرد.

اکباتان و هفت ویرانی بزرگ
یک زلزله و شش جاه‌طلب مست از جام قدرت، درست به عدد مجد و شکوه‌ها، وگویی به مکافات روزهای اوج، هریک و هربار آنچنان کمر بر حذف شوکت همدان بستند -و نتوانستند- که نوشته‌اند گویی خون ازلی زندگی در رگهای این شهر جاری است که هر بار به سرعت رو به آبادی ونوسازی می‌گذاشته است. و عجیب نیست اگر بعضی مورخین قدیم نقل کرده‌اند از شیرویه بن شهردار که سلیمان نبی از همدان عبور کرد و زیادی چشمه‌ها و آبهای جاری بدید و بنایی ندید. پرسید سبب چیست که اسباب هست و مسبب نیست. گفتند یا نبی! کس را یارای اقامت در این مکان نیست که برف در آن زیاد فرو می‌ریزد که گاهی به طول نیزه برسد و سرمای شدید به مردم مسلط می‌گردد... و به همین شرح، بعضی مورخین را اعتقاد افتاده است سلیمان پیغمبر این ملک را دعا کرده است و همدان حیات ابدی یافته است...

بخت النصر: پادشاه بابل و سازنده باغهای معلق بابل، که تنگ چشمی وی را سبب حمله و ویرانی هفت حصار هکمتانه نامیده‌اند. گویند او بر اثر شدت خونریزی وسفاکی سالهای آخر عمر را به جنون گذراند.بعدها داریوش هخامنشی شهر را مرمت کرد.

اسکندر مقدونی: با حمله‌ی کشورگشای یونانی ، آخرین بازمانده دولت پارس ( داریوش سوم) از مقابل اسکندر گریخت و اسکندر به متعاقب آن به شوش و تخت جمشید دست یافت . در مراجعت در همدان پیروزی خود را جشن گرفت . کشتاری وحشیانه و بی رحمانه بوسیله یونانیان در همدان بوجود آمد .

مردآویج زیاری : لشکر کشی مردآویج به همدان به بهانه انتقام کشته شدن خواهر زاده‌اش بدست مردم همدان و قتل عام دو روزه‌ای که در آن شهر به راه انداخت، در تاریخ، سخت معروف است و زبانزد. وی از جمله نظامیان حکومت علویان طبرستان بود و از خاندان آل بوئه. او قصد بردن شیرسنگی را نیز کرد و چون نتوانست دست‌های آن خرد کرد.

زلزله مهیب: در زلزله سال 345 ه ق شهر به تلی از خاک و ویرانه بدل شد و تمثیل کنند که آجری نبود تا بر دیگری برقرار مانده باشد .

مغول‌ها: یورشهای بی رحمانه مغولان بدنبال ترکان از سال 618 تا 627 ه ق به همدان سبب بسیاری ویرانی و آشفتگی گردید. مغولان که از مقاومت 10 ساله همدان به تنگ آمده بودند . پس از دستیابی به شهر آنچنان قتل و ویرانی در شهر به راه اندا ختند که تا سالها شهری به نام همدان وجود نداشت. ساکنین با تجربه این‌بار نیز راه کوهستان در سر گرفتند و از کنار الوند به تویسرکان رفتند. مغول‌ها به تویسرکان نیز حمله‌ور شدند و چنان کردند در آن شهر مصفا که چندصد سال از دایره حیات پاک بود. تا اینکه افراد متواری و سرگردان در کوهها و روستاها مجددا" به شهر آشوب زده برگشتند و شهری دیگر ساخته و همدان بازسازی شد . از آن سلسله تیمور لنگ نیز کشتارها کرد تا آذوقه‌ای در شهر قحطی زده نماند.

افاغنه: در پی حمله‌ی افغان‌ها و سقوط دولت صفوی، همدان سالها در محاصره‌ی لشکر پابرهنگان بی فرهنگ مغول قرار داشت و سرمای زمستانی و ناآشنایی با اقلیم مانع از نفوذ آنها میشد تا اینکه فتنه موثر افتاد و شهر سقوط کرد. افاغنه، کینه‌مندانه از سالها انتظار، به مراتب وحشیانه‌تر از آنچه بر اصفهان کردند، شهر و شهریان را نابود کردند ومتواری.

آقامحمد خان قاجار: از میان آن همه مصیبت که بر این شهر قدیمی‌تر از تاریخ رفته و شرحش رفت، همه‌ی مسببین ‌ به نوعی انیرانی بودند .یونانی و مغول و ترک‌عثمانی و افغان و... - به استثنای مردآویج-و از دشمن، جز دشمنی توقعی نبوده است. اما خواجه‌ی استرآبادی را که اتفاقا از همان خطه‌ی مردآویج است را حکایت ستم وبیداد، تلخ‌تر آمد. اگر در کرمان بیست هزار نفر کور کرد و بزرگوارانه جانشان بخشید(!) در همدان ، شهری که با سردمداری خان زند، شش سال او را پشت دروازه‌هایش نگه داشته بود، با شکست دادن مبارزین، به انتقام این ماجرا یک بار دیگر طعم تلخ قتل و غارت و آتش سوزی و دربدری در کوهستانهای زاگرس را به مردم این خطه چشانید. چندان که تا قد بلند کردن شیخ اسدآبادی چندان نامی از همدان در جریان اتفاقات وحوادث نبود. خان قجر، نوه‌ی ناخلف شیخ صفی الدین اردبیلی، با آن جیغ‌های زنانه‌اش، فرمان سفاکی‌ها داد که بماند به یادگار.

در تاریخ معاصر

مشروطه خواهی در همدان خصوصاً پیش از دیگر شهرهای ایران رخ نمود که از نتایج آن تأسیس ادارات- انجمن شهر- بلدیه- عدلیه بود. دو سال قبل از آنکه در کرمان و پس از آن در تهران، اجتماعیون به مشروطه برسند، در همدان، به کوشش ظهیرالدله، نخستین مجلس شورای محلی تشکیل شد در دو جنگ جهانی اول و دوم پیاپی به اشتغال قوای روس- عثمانی- انگلیس و آمریکا در آمد و ستاد سپاهیان آنها گردید و قحطی را از سر گذراند .در اين دوران روشنفكراني از اين شهر برخاسته‌اند كه نقش آنان در مبارزه با استبداد كاملا برجسته است. با آغاز سلطنت رضاخان،از آنجا که وی سالها مسئول لشکر قزاق همدان بود، توجه خاصی به عمران این شهر نمود و یک طراح آلمانی بر اساس مدل شعاعی، طرح جامع شهری همدان را کشید. همکنون همدان جزو معدود شهرهای دارای نقشه‌ی طراحی شده‌ی شهری ایران است که این موضوع همواره نقشی فراوان در سیال بودن ترافیک و کمی آلودگی این شهر داشته ... در جریان نهضت ملی کردن نفت، کفن پوشان همدان در کنار کفن پوشان کرمانشاه و قزوین در کاروانسرا سنگی به رگبار بسته شدند و برخوردهای زیادی در میان حامیان مصدق و چماق‌داران رخ داد.

كاخ هگمتانه

كاخ هگمتانه در شهر همدان فعلی و شهر هگمتانه قدیمی قرار دارد و بنا به روایت های تاریخی درقرن هشتم پیش از میلاد ساخته شده است. این كاخ در دوران اقتدار نظام نظام سیاسی سلسله مادها , پس از تشكیل دولت مركزی و تسخیر دولت آشور , درسال 614 پیش از میلاد توسط كیاكسار مادی و باهمدستی نابو پولاسار بابلی بنا نهاده شد. در تزیین و ساخت آن از غتایم جنگی بدست آمده از فتح نینوا استفاده شده است . مورخ یونان باستان ، هرودت كه به پدر تاریخ لقب گرفته در مورد كاخ هگمتانه می نویسد :

" دیااُكو نیز تقاضا كرد كه قصری به نام او و برازندة مقام او بسازند و گارد شخصی برای او اختصاص دهند . مادها هم قبول كردند و برای او قصری محكم و بزرگ در محلی كه خود او نشان داده بود ، ساختند ،‌همچنین به او اختیار دادند كه خود نگهبانانی از میان تمام افراد ملت انتخاب نماید ، بدین ترتیب بر تخت نشست و باز از ایشان خواست كه شهر بزرگی بسازند و از شهرهای كوچكی كه سابقا می زیستند ، صرف نظر كرده و پایتخت جدید را مورد توجه اصلی خود قرار دهند مادها باز هم اطاعت كردند و شهری را كه اكنون اكباتان نام دارد برپا ساختند كه دیوارهای آن بلند ، محكم ،‌ دایره وار و تودرتو ساخته شده است ."

تاكنون آثار متعددی در جریان كاوشهای باستان شناسی از محوطه و پیرامون این بنا كشف شده است .

كتیبه گنج نامه

كتیبه های گنجنامه كه یادگاری از دوران داریوش و خشایار شاه هخامنشی است بر دل یكی از صخره های كوه الوند در فاصله 5 كیلومتری غرب همدان و در انتهای دره عباس آباد حكاكی شده است . کتیبه ها هر کدام در سه ستون 20 سطری به زبانهای پارسی قدیم , بابلی و عیلامی قدیم نوشته شده اند , متن پارسی در سمت چپ هر لوح قرار گرفته است و پهنای معادل 115 سانتیمتر دارد , متن بابلی در وسط هر دو کتیبه نوشته شده و متن عیلامی نیز در ستون سوم قرار دارد . با توجه به سوراخهای کنار کتیبه , به نظر می رسد كه كتیبه ها روپوش داشته اند كه آنها را از گزند باد و باران حفظ می كرده است. لوح طرف چپ که کمی بالاتر از کتیبه دیگر در کوه کنده شده است مربوط به داریوش بزرگ هخامنشی است . طول آن حدود 290 سانتیمتر

و دارای متنی به این شرح می باشد :

" خدای بزرگ است , اهورا مزدا , که این زمین را آفرید , که آن آسمان را آفرید , که مردم را آفرید , که شادی را برای مردم آفرید , که داریوش را شاه کرد , شاهی , از بسیاری , فرمانروایی , از بسیاری .

منم داریوش , شاهِ بزرگ , شاهِ شاهان , شاهِ سرزمینهایی که نژادهای گوناگون دارند , شاهِ سرزمینِ دور و دراز , پسرِ ویشتاسبِ هخامنشی "

کتیبه خشایارشاه نیز در قسمت پایین همین کتیبه است به طول 270 سانتیمتر و ارتفاع 190 سانتیمتر و متن آن عبارت است از :

" خدای بزرگ است , اهورامزدا بزرگترینِ خدایان است , که این زمین را آفریده است , که آسمان را آفرید , که مردم را خلق کرد , که برای مردم شادی آفرید , که خشایارشاه را شاه کرد , یگانه از میانِ شاهانِ بسیار , یگانه فرمانروا , از میان فرمانروایان بیشمار . من خشایار شاه , شاهِ بزرگ , شاهِ شاهان , شاهِ کشورهای دارای مللِ بسیار , شاهِ سرزمینِ بزرگِ دوردستِ پهناور ایران , پسر داریوش شاه بزرگ هخامنشی "

آرامگاه اِستر و مردخای

آرامگاه اِستر و مردخای در مركز شهر همدان و در ابتدای خیابان دكتر علی شریعتی قرار گرفته است . مصالح ساختمانی بنای این مقبره از سنگ و آجر می‌باشد و به سبك بناهای اسلامی ساخته شده است . از شكل ظاهری و سبك معماری این اثر ، چنین بر می آید ، كه ساختمان فعلی آن در قرن هفتم هجری بر روی ساختمان قدیمی تری كه متعلق به قرن سوم هجری بوده است ، بنا گردیده است . قسمتهای مختلف بنا شامل : مدخل ورودی ، دهلیز ، مقبره ، ایوان و شاه نشین است . یك جلد كتاب آسمانی " تورات " كه قدمت بسیار فراوانی را دارد و با خطی زیبا بر پوست آهو نگارش شده است ، در حِفاظ استوانه‌ای شكلی ، در سازمان میراث فرهنگی استان به دقت نگهداری می شود . در وسط فضای مربع شكل مقبره‌ها ، دو صندوق منبت‌كاری شدة بسیار زیبا بر روی این قبور قرار گرفته است . در بالای قبر جنوبی ، كه آن را به بانو اِستر نسبت می دهند ، صندوق منبت كاری عتیقه و بسیار نفیسی قرار گرفته است ، كه قدیمی تر است و صندوق دوم كه بر روی قبر مردخای قرار دارد ، بسیار شبیه صندوق اولی است و حدودا در سال 1300 توسط استاد عنایت الله ابن حضرت قلیِ تویسركانی ، كه یكی از منبت كارانِ برجستة زمان خود بوده ، ساخته شده است . ترجمة خطوط عبری روی صندوقِ متعلق به بانو اِستر ، كه بانی صندوف را معرفی می كند ، چنین است: " امر كرد به ساختن این صندوق ، بانوی عفیفه صادقه ، جمال الدوله یوحرقیا و جمال الدوله یشوعا و یشعل ، كه هر سه نفر برادر خانم جمال ستام هستند . "بر بالای دیوار مقبره نیز ، كتیبه‌ای به زبان عبری و به صورت برجسته گچ بری شده است . خطوط عبری روی صندوق بانو اِستر ، و گچ بری های برجسته ، متعلق به قرون هشتم و نهم هجری می باشند . در مورد هویت مدفونین این بقعه ، تا كنون نظرات متفاوتی داده شده است ، اما روایت مشهورتر ، كه با روایت مورخین یونانی و روایت تورات در مورد سرگذشت بانو اِستر و مردخای تطبیق دارد، بدین شرح می‌باشد : اردشیر پسر خشایار شاه ، " اردوان" را به تخت سلطنت نشانید . وی چهل و یك سال سلطنت كرد و اختلاف با مصر را كه 15 سال به طول انجامید ، به نفع ایرانیان خاتمه داد . اردشیر با دختری از یهود به نام بانو اِستر ، كه خواهرزادة یكی از درباریان یعنی مردخای بود ، ازدواج نمود . به این ترتیب یهودیان در دربار اردشیر نفوذ زیادی پیدا كردند . در این بین ، شخصی به نام هامان كه او نیز از درباریان با نفوذ و پرقدرت بود ، نسبت به نفوذ روز افزون یهودیان حسادت نمود و از این رو فرمان قتل یهودیان را از اردشیر گرفت . اما مردخای به وسیله بانو اِستر همسر اردشیر ، این فرمان را از شاه پس گرفت و آنان را نجات داد . از آن پس ، یهودیان در اواخر اسفند و اوایل فروردین هر سال كه مصادف با 13 تا 15 ماه عبری آدار می باشد در سالروز نجات كلیمیان از قتل عام ، با دعا و گرفتن روزه و خواندن دعای مگیلا ، یاد آن را گرامی می دارند و به عنوان " جشن پوریم" برگزار می نمایند . این اثر تاریخی از یك طرف ، برای قوم یهود زیارتی و قابل احترام است ، و از طرف دیگر ، به عنوان یك اثر تاریخی مهم ، واجد ارزش فراوان می باشد . در خصوص نام بانو اِستر باید گفت كه نام اصلی او " هدسه" بوده ، اما چون به طرز شگفت آوری بسیار زیبا و خوش سیما بوده است ، نام اِستر یعنی ستاره را بر وی نهاده اند . وی دختر فردی به نام " ابی حایل" بوده است ، كه در حدود 500 سال قبل از میلاد مسیح در سرزمین پارس به دنیا آمده و بعد از فوت پدر و مادرش ، عمویش مردخای سرپرستی او را بر عهده گرفته است . مردخای " از خانواده شاول و از رجال دربار اخشویرش یا خشایارشا و مربی هدسه ، دختر برادر خود بوده ، كه به منصب وزارت نیز رسیده است . وی پسر " پائیز" از نواده های حضرت یعقوب پیامبر بوده و همچنین نژاد او از نژاد بنیامین بوده .

گنبد علویان

گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیكی میدان امام زاده عبدا… قرار دارد.و یكی از مهم ترین بناهای تاریخی همدان است كه محل آرامگاه دو نفر از اعضای خاندان علویان است و بر اساس شناسنامه فنی بنا، این گنبد یكی از یادمانهای متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است، كه توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد احداث شده است‌و سپس در دوره های بعد با ایجاد سردابی در زیر زمین ، به مقبره آن خاندان تبدیل گردیده است. خاقانی به كنایه، از آن به عنوان " گنبد سبز" یاد نموده است و فرهنگ عامیانه مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد كه می گوید:

"دلا دوشم، دلا دوشم، دلا دوش به حق گنبد سبز سیه پوش"

اما چرا سیه پوش؟ توضیح آن این است كه: یك دسته از بازماندگان فعلی علویان در همدان، هنوز هم "سیه پوش" هستند و با شناسنامه هائی با این عنوان وجود دارند، رواندی صاحب " مجمع التواریخ و القصص" نیز گنبد علویان را به عنوان " تریه اسلاف" نموده است. علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این بوده است كه در گذشته های دور دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران علی (ع) و مدفون بودن دو تن از احفاد خاندان علویان در این بنا، از دلایل دیگر آن بوده است. متاسفانه از هویت دقیق مدفونین اطلاعات دقیقی در دست نیست. این بنا در زمان مغول تزیین و مرمت شده است .از نظر منظره بیرونی شباهت زیادی به گنبد سرخ مراغه دارد , ولی ابعاد آن بزرگتر است . داخل گنبد دارای گچبری های زیبا و فراوان است . قبرها زیر گنبد سردابی قرار گرفته اند که با کاشی های فیروزه ای رنگ در ابعاد خشتی پوشیده شده است . طول و عرض محوطه داخل بنا 8×8 متر است . گنبد آن طی قرون گذشته فرو ریخته است و فعلا بدون گنبد است . جبهه بیرونی دارای طاق نماهایی در طرفین است که به اشکال منظم به صورت لوزی های بزرگ و کوچک و با آجر , برجسته کاری شده اند . بقایای کتیبة آجری زیبایی به خط کوفی برجسته , مشتمل بر چند آیه از قرآن کریم بر بالای دیوارهای خارجی و ستون های جانبی جلوخان , به چشم می خورد .این اثر كه یكی از شاهكارهای معماری و گچ بری بعد از اسلام در همدان است، طی شماره 94 در مورخه 15/10/1310 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

قبر اسكندر

این مقبره در شهر همدان و در خیابان نظر بیك نزدیك تپه هگمتانه واقع شده است . در مورد صاحب قبر نظراتی ابراز شده است . گروهی او را پیر و مرشد و گروهی دیگر اسكندر مقدونی می دانند . برخی نیز قبر را متعلق به سردار اسكندر مقدونی (هفایستون ) میدانند كه در همدان كشته شد. طبق گفته اهالی محل در این مکان سنگ قبری نیز وجود داشته ولی متاسفانه توسط افراد سودجو به سرقت رفته است .

برج قربان

این بنای تاریخی در شهر همدان و در محله زندی ها نزدیک دبیرستان ابن سینا قرار گرفته است . از قرار معلوم مدفن شیخ الاسلام حسن بن عطار حافظ ابوالعلاء و جمعی از امرای سلجوقی است که در قرن هفتم و هشتم هجری به طرز ساده و بی پیرایه ساخته شده است . بنا از یک برج دوازده ضلعی آجری با گنبد هرمی شکل دوازده ترک آجری، تشکیل شده است. طول اضلاع دوازده گانه برج از بیرون بیش از 2 متر و از درون كمی بیش از 1 متر می باشد . جبهة خارجی بنا را طاق نماهایی با عمق 15 سانتیمتر و پهنای 123 سانتیمتر در هر ضلع تشكیل میدهد كه هر یك به وسیلة یك گوشواره از سطح خارجی جرزهای دوازده گوشه به عقب نشسته است .و در جبهه داخلی برج نیز طلقنماهایی به عمق 20 سانتیمتر و عرض 90 سانتیمتر قرار گرفته است . این بنا فاقد هرگونه كتیبه و گچبری و تزئینات است . زیر برج ، سردابی قرار دارد كه با برداشتن دو تخته سنگ از راه پلكان میتوان پایین رفت . مدخل آن در سمت شمال غربی قرار گرفته است . در وسط برج بر روی طاق سردابه سنگ قبری ساده و معمولی به طول 125 و عرض 50 سانتی متری قرار دارد. كه این متن به صورت برجسته و در شش سطر روی آن حجاری شده است :

"" یا غفارالذنوب هذا قبرالمرحوم المغفور الوصل رحمه الله

تعال محمد ، فی شهر ذیحجه الحرام غفرلد سنه 1090 ""

این سنگ دوره صفویه ساخته شده است . جد اعلای او ، عرب تبار بوده ولی او و پدرانش همدانی بوده اند . تاریخ وفات حافظ ابوالعلاء را 488 ذیحجه نوشته اند. یافوت حموی در جزء هشتم " معجم الادبا" نوشته است كه : حافظ برای فراگرفتن نحو ، لغت ، حدیث و علوم قرآنی ، به بغداد ، اصفهان و خراسان مسافرت نموده وكلاسهای اساتیدی چون حسین وباس ، ابوعلی حداد ، ابوالقاسم بن بیان و ابو عبدا… قراوی را سپری كرده است . تا آنجا كه بعدها ، حفاظ و بزرگان حدیث ، از وی نقل حدیث و روایت كرده اندكه او یكی از زاهدان ، محدثین و حافظان قرآن بوده و در طول زندگی اش وقت خویش را با قرآن و حدیث گذرانده و به ارشاد مردم زمان خود پرداخته است . سپس به همدان مراجعت نموده و در محلی كه فعلا برج قربان نامیده می شود و در گذشته باب الاسد خوانده می شد ، می زیسته است . وی در 19 جمادی الاول 567 ، در سن 79 سالگی در همدان وفات یافته و در سرداب برج مدفون شده است از جمله تالیفات این دانشمند ، كتاب " الهادی و زاد المسافرین " در 50 مجلد می باشد . درباره مقام او اشعاری از خاقانی شروانی ، و موفق بن احمد مكی موجود است . از شاگردان او می توان از ابن ممانی همدانی نام برد ، كه در جهاد بر ضد مغولان ، در سال 618 هجری ، خود و فرزندش به شهادت رسیده اند . درباره علت نام گذاری این بنا به " برج قربان" گفته میشود كه در جریان شورش افاغنه در اواخر دوره صفویه ، فردی به نام قربان این محل را سنگرگاه خود قرار داده و ضمن دفع شورشگران ، از اهالی محل دفاع كرده است . از آن به بعد این مسجد و بقعه ، بنام او شهرت پیدا كرده‌ است .
 

خانه شهبازیان

این خانه قدیمی در ابتدای خیابان بوعلی سینا و انتهای بن بست میرفندرسکی واقع گردیده است. این خانه مربوط به دوره قاجاریه و دارای پلان مستطیل شکل اندرونی و بیرونی است. در این خانه دو طبقه ، یك طبقه زیر زمین و یک طبقه ساختمان اصلی می باشد. مساحت كل ساختمان شامل ابنیه و محوطه های باز ، در حدود 1056 مترمربع است و حركت در آن از طریق راهرو دال مانند به حیاط اول و به وسیلة چند پلة سنگی به ساختمان اصلی صورت می پذیرد. ساختمان تزئینات متعددی از قبیل گچبری هایی به شكل گل و بوته ، آجركاری هایی از نوع حصیری و تكرار نام " علی " به توالی در بالای در و پنجرة‌بهار خواب و آجر لعابدار مشكی در ناحیة‌ طاق نما ها دارد كه در مجموع تزئینات بیرونی ساختمان را تشكیل میدهد تزئینات داخلی نیز گچبری های گل و بوته در ناحیة گنجینه ها ، رفها و سرستونها می باشد این بنا پنجره هایی با شیشه های رنگین و نماهای چوبی بزرگ و سقف لمبه را دارا می باشد .

شیر سنگی

مجسمة شیر سنگی یكی از یادمانهای تاریخ باستان در شهر همدان میباشد و در انتهای خیابان دوازده متری سنگ شیر و در وسط میدان مربع شكلی به همین نام قرار دارد . تپه ای كه در حال حاضر مجسمه شیر سنگی بر روی آن واقع گردیده است ، تپه ای است باستانی زیرا یك تابوت كه متعلق به دورة اشكانی است از آن محل كشف گردیده است و در حال حاضر در موزة تپة هگمتانه نگهداری می گردد . این مجسمه به همراه قرینه اش ابتدا بر سر دروازة شهر همدان قرار گرفته بوده و اعراب در حمله به همدان آن را باب الاسد یا دروازة شیر نام نهاده بودند . در سال 319 هجری قمری هم كه دیلمیان همدان را به تصرف خود درآورند ، دروازة شهر به كلی ویران گردید . مردآویج دیلمی قصد داشت یكی از مجسمه ها را به شهر ری انتقال دهد ولی موفق نگردید و پنجه های یكی از شیرها را شكست و دیگری را هم كاملا تخریب كرد . مجسمة آسیب دیده تا سال 1328 هجری شمسی بر روی زمین افتاده بود تا اینكه در این سال توسط مهندس سیحون طراح و آرشیتكت آرامگاه بوعلی سینا در محل فعلی نصب گردید . در مورد تاریخ مجسمه اختلاف نظر وجود دارد ولی از شكل تراشكاری های صورت گرفته روی آن و نزدیكی آن به باروی اشكانیان و كشف تابوتی كه متعلق به دورة اشكانی است میتوان گفت كه این مجسمه هم به زمان اشكانیان تعلق دارد . این اثر در تاریخ 15/10/1310 و به شمارة‌93 در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران ثبت گردیده است .

میدان امام خمینی

میدان امام خمینی در مركز شهر همدان واقع گردیده و توسط معمار و شهر ساز آلمانی آقای كارل فریش طراحی گردیده است . و در سالهای 1309 تا 1312 بنا گردیده است . بناهای اطراف میدان شبیه ساختمان های میدان حسن آباد تهران و به سبك باروك كه در قرن 19 و 20 در اروپا متداول بود بنا گردیده است . از این میدان شش خیابان سیمتری منتظم به نام خیابانهای اكباتان ، باباطاهر ، دكتر شریعتی , بوعلی ، تختی و شهدا كه زاویة هر یك از دیگری 60 درجه می باشد امتداد یافته است . این خیابانها در حالی به میدان امام خمینی می رسند كه در دوطرف دارای گنبدهایی با پوشش فلزی هستند و دوازده تابلو به نام دوازده امام شیعیان در كنار آنها نمایان است . اینگونه شهرها در جغرافیای شهری به نام شهرهای شعاعی با دوایر متحدالمركز نامگذاری میشود . و در ایران فقط میتوان این سبك را در شهر و میدان همدان مشاهده نمود .

قلعه دختر(قیزقلعه سی)

این قلعه با آنكه تخریب شده است , ولی هنوز پی , بنا و دیوارها ی آن باقی مانده است . برخی از سردرها و پله های سنگی که تراش خورده نشانگر معماری زیبا و رونق آن در دوران خود است.این قلعه كه اهمیت نظامی داشته,‌برتمام شهرهمدان و اطراف آن و گردنه معروف همدان , تویسركان تسلط كامل دارد.به نظر می رسد این قلعه مشابه سایر قلعه دخترهایی است که در نقاط مختلف ایران وجود دارد وظاهرا در دوران مقاومت ایرانیان در برابر حمله اعرب احداث شده اند. نمونه های بسیاری از این نوع قلعه ها در استان فارس و آذربایجان نیز وجود دارد .

تپه پیسا

تپه پیسا در فاصله 5/2 کیلومتری شمال تپة معروف هگمتانه قرار دارد و به وسیله رودخانه ای به دو بخش تقسیم شده است . به علت جریان آب رودخانه بخش هایی از تپه تخریب شده و از بین رفته است . به منظور مشخص شدن دیوارها و طبقات باستانی آن چندین تراشه در سطح آن زده شد . وجود سنگهای بزرگ در سطح تپه از انهدام آثار معماری کهن این تپه حگایت دارد . ارتفاع تپه نسبت به دشت مجاور در حدود 10 متر است . و در کل مساحتی در حدود 5/0 در 1 در 1 کیلومتر مربع را شامل می شود . اطراف آن را مزارع فرا گرفته اند . سفال های به دست آمده از سطح تپه نشانگر آن است كه قدمت تاریخی این تپه به دورة هخامنشی می رسد و به احتمال زیاد با تپة هگمتانه ارتباط داشته است با توجه به حفریات انجام شده در تپه هگمتانه كه به پیدایش آثار خشتی دورة هخامنشیان منجر گردید و با توجه به مساحت تپة پیسا و سفال های بدست آمده از آن ، این مكان احتمالا باید محل استقرار مادها و بناهای معروف آن دوره بوده باشد بنابراین ، انجام برنامه های حفاری در تپه می تواند كمك شایان توجهی به آشكار شدن رازهای تاریخی نهفته در دل این تپه باستانی بكند

تپه مصلی

در منطقة شرق شهر همدان ، تپه ای قرار دارد که به تپه مصلی معروف می باشد . ابعاد این تپه 600 در 400 متر میباشد .و با میدان مركز امام خمینی فاصله چندان زیادی ندارد . به طوری كه از بالای آن می توان تمامی شهر همدان را به خوبی مشاهده نمود . با توجه به نام تپه، به احتمال فراوان در این مکان محلی برای انجام فرایض مذهبی بود و معبد دیانای همدان در این محل قرار داشت. آثار دوران اشکانی بر روی این تپه و آثار اشکانی به دست آمده از کاوش های این تپه تردیدهایی در این نظریه ایجاد کرده است. به نظر می رسد كه این تپه با توجه به نزدیكی آن به تپة معروف هگمتانه ، ارتباط نزدیكی با كاخ های هگمتانه داشته است كه به علت استقرار معبد آناهیتا یا آناهید بر فراز آن ، جنبة مذهبی و هاصی را بدست آورده بوده است .

حمام امیرافخم(شِوِرین)

حمام شورین یا امیر افخم در حال حاضر نیز فعال می باشد . و مورد استفاده قرار می گیرد. و از نظر قدمت تاریخی به دوران سلسلة قاجاریه مربوط می شود . و در داخل قلعه امیر افخم شورینی معروف به امیر شورینی واقع گردیده است .

مسجدجامع همدان

مسجد جامع شهر همدان در نزدیکی میدان مرکزی شهر و در قسمت غربی خیابان اکباتان، در محدوده راسته بازارهای شهر قرار دارد. این مسجد از بناهای دوره قاجاریه است و تاریخ شروع ساخت آن در قطار بندی جلو ایوان بزرگ، سال 1253 ثبت گردیده است. این مسجد سه در ورودی دارد كه عبارتند از : ورودی نوساز سمت خیابان اكباتان , ورودی قدیمی با دالان طاقدار در ضلع شرقی صحن ، ورودی قدیمی با دالان هشتی مقرنس كاری شده در ضلع غربی صحن ، كه هر سه از زیبایی چشمگیری برخوردارند . بنای مسجد جامع همدان دارای طرحی مستطیل شكل و چهار ایوانی ناقص است . قسمتهای جنوبی این مسجد شامل ایوانی مرتفع می باشد كه رسمی بندی جلو آن از آجر و كاشی معرق ساده ساخته شده است و بر روی آن با كاشی فیروزه رنگ نام الله و نام پنج تن نوشته شده است . گنبد آن نسبتا بزرگ و دو پوششه است . این مسجد رواقهای زیبا و دیدنی دارد . ضلع غربی شامل هشتی مقرنس كاری شده و شبستان كوچك و كم ارتفاع زمستانی است . ضلع شرقی مسجد در مقیاس كوچكتر ار بخش قدیمی باقی مانده است . درحال حاضر مسجد دارای سه ایوان ،‌ دو شبستان و گنبدی آجری و صحن وسیع و دلبازی است كه حوض بزرگی را در خود جای داده است ایوان اصلی در ضلع جنوبی واقع شده و دو ضلع شرقی و شمالی نیز مناره هایی قرار دارد طاق نماهای كم عمقی نیز در ضلع جنوبی صحن وجود دارد شبستان اصلی مسجد دارای 55 ستون 11 در 5 ردیف است گنبد آجری مسجد كه بر روی این شبستان قرار دارد . در قسمت زیر دارای كتیبه هایی از جنس خشت و نوع كاشی زرد است كه سورة جمعه و آیة شریفة " انما یعمرو مساجد الله " و آیة‌ " من المهتدین " و " آیه الكرسی " به خط ثلث زیبایی بر حاشیة آن نوشته شده است . در قسمت راهرو ورودی مسجد سنگاب بزرگی از سنگ یكپارچه قرار دارد كه قطر دهانة آن 1 متر با ضخامت لبة 13 سانتیمتر و ارتفاع 1 متر كه اشعاری به خط نستعلیق حاوی نام واقف و تاریخ آن درج گردیده است :

حاجی الوقف الحمدخان
خادم الدین جنابِ قدس مدار

در حال حاضر از این مسجد برای برگزاری نمازهای روزانه، جمعه و سایر مراسم دیگر استفاده می گردد .

عمارت باغ نظر

سرای قلمدانی

تپه حاج عنایت

كلیسای پروتستان

كلیسای حضرت رافائیل

بناي اوليه شهر همدان را به دياكو پادشاه ماد حدود 700 سال پيش از ميلاد مسيح نسبت داده اند . هرودوت مورخ يوناني در تاريخ خود نوشته است كه اين پادشاه اكباتان را به پايتختي خود انتخاب كرد و در آن كاخ عجيب و مستحكمي به صورت هفت قلعه ساخت كه هريك در درون ديگري قرار گرفته بودند ، و به تقليد قصرهاي بابلي كنگره هاي هر يك از ديوارهاي قصر را به رنگي در آورد اين قصر 300 تا 1000 اتاق داشت و آن را هگمتان ( محل اجتماع ) يا هگمتانه يا اكباتان مي خواندند .

شهر همدان در زمان بخت النصر ويران شده و داريوش بزرگ آن را مرمت كرده است . در زمان اشكانيان تيسفون پايتخت كشور بود ، همدان نيز پايتخت و اقامتگاه تابستاني اشكانيان بود . بعد از اشكانيان ساسانيان نيز در اين شهر قصرهاي تابستاني براي خود ساخته بودند . خرابه هاي باروي اشكاني برفرازتپه مصلي و مجسمه شير سنگي در يكي از دروازه هاي همدان از آثار اشكانيان است .

درسال 23 هجري قمري همدان پس از جنگ نهاوند بوسيله قواي اسلام تصرف شد و از اين زمان به بعد گاه مركز آبادي و ثروت وزماني دچار چپاول و فقر بوده است . در زمان تسلط ديلميان لطمات فراوان ديد . مردآويج پس از حمله به همدان تصميم گرفته بود مجسمه شير سنگي را به بغداد منتقل كند . در قرن ششم هجري قمري سلجوقيان مركز خود را از بغداد به همدان منتقل كردند و مدت پنجاه سال اين شهر قديمي پايتخت سلجوقيان بود در قرن هفتم با حمله مغول به ايران ، همدان به تصرف آنها در آمد و به ويرانه اي تبديل شد . در سال 694 هـ ق بايدوخان ايلخاني در اين شهر تاجگذاري كرد و در تعمير و مرمت شهر كوشش بسيار نمود . وجود ابنيه تاريخي همچون گنبد علويان ، مقبره استر ومردخاي ، برج قربان ، بقعه خضر ، مقبره قديم باباطاهرو . . . همگي حكايت از رونق اين شهر در دوره ايلخانيان و سلاجقه دارد . در دوره صفويه شهر همدان از نعمت آبادي برخوردار بود . در نيمه دوم قرن 11هـ ق به هيأت هاي مذهبي كاتوليك اجازه اقامت و استقرار در شهر همدان داده شد . پس از انقراض صفويه و بروز هرج و مرج اين شهر به تصرف احمد پاشا والي عثماني درآمد ، امّا 6 سال بعد توسط نادر شاه افشار از نيروي مهاجم عثماني تخليه شد . در سال 1148هـ ق بار ديگر به تصرف عثماني درآمد و لطمات فراوان ديد . سپس به موجب پيمان ايران و عثماني كاملاً به ايران برگشت . شهر همدان به علت واقع بودن برسرراه اصلي غرب كشوردر قرون اخير از نظر بازرگاني مورد توجه بوده است .

جاذبه هاي گردشگري همدان

كو‎هستان الوند : اين كوهستان تقريباً در قسمت مياني استان همدان واقع شده و شهر همدان در دامنه شمالي آن واقع شده است . وجود چشمه سارهاي فراوان و دره هاي مصفا همراه با چشم اندازهاي زيبا وخيال انگيز و اقليم مناسب و پوشش گياهي به ويژه در ماه هاي گرم سال و در فصل زمستان برف فراوان بر دامنه ها وهم چنين غارشگفت انگيزعلي صدر ( درفاصله 70 كيلومتري همدان) جاذب گردشگران است .

آثار و ابنيه تاريخي

1- كتيبه هاي گنجنامه : در انتهاي دره عباس آباد و در محلي به نام گنجنامه دو كتيبه به خط ميخي بر سنگ گرانيت از دوران پادشاهي هخامنشي نوشته شده كه متن نوشته ها به پارسي باستان ، عيلامي وبابلي مي باشد .

2- مجسمه شير سنگي : اين اثر در ميداني به نام سنگ شير قرار دارد . اين مجسمه را بعضي به مادها و برخي به هخامنشيان و عده اي به اشكانيان نسبت مي دهند و كساني هستند كه آن را يادگاري از اسكندر مقدوني مي دانند .

3- تپه باستاني هگمتانه :تپه هگمتانه محل اصلي شهر همدان بوده و از با ارزش ترين آثار باستاني تاريخ ايران است . وسعت تپه حدود 25 هكتار در دو سوي خيابان اكباتان واقع شده است . آثار ارزشمندي از دوره هخامنشيان و مادها از اين مكان بدست آمده است .

4- بقعه استرومردخاي: بناي بقعه در مركز شهر همدان ابتداي خيابان شريعتي با سنگ و آجر ساخته شده است. به نظر مي رسد درقرن هفتم هجري مرمت شده است در سرداب بقعه دو قبر وجود دارد . قبر جنوبي متعلق به استرملكه شوش و بانوي پادشاه ايران و قبر ديگر مربوط به مردخاي عموي استر است .

5- گنبد علويان :بنايي چهار ضلعي مربوط به دوره سلجوقي است . در وسط آن قبري است كه خاندان علويان آن را عبادتگاه و خانقاه خويش نموده بودند .

6- كاروان سراها و بازارهاي قديمي : مجموعه بازار همدان شامل 30 راسته و 7 كاروانسراست و مربوط به دوره‎ي قاجاريه است .

مراكز تفريحي :

1- موزه تاريخ طبيعي : اين موزه در دانشكده كشاورزي دانشگاه بوعلي سينا واقع شده است .

2- درياچه سد اكباتان : اين سد در 9كيلومتري شرق همدان قرار گرفته است .

3- تله سي يژ عباس آباد : از ضلع جنوبي بلوار ارم تا بلند ترين نقطه تفريحي عباي آباد كشيده شده است .

4- مجتمع تفريحي سياحتي تپه عباس آباد : اين مجتمع در بالاي تپه عباس آباد واقع است و از زيباترين مراكز تفريحي شهر همدان است اين تپه مشرف به تمام نقاط شهر همدان مي باشد .

5- آرامگاه بوعلي سينا : در سال 1333هـ ش تكميل شده است .

6- آرامگاه باباطاهر : اين بنا در شمال همدان و در بالاي تپه اي و در پارك – ميداني چهار گوش قرار دارد .

شهرستان ملاير

الف – جاذبه هاي گردشگري

تالاب آق گل : آق گل تالابي است در حد فاصل استان همدان و استان مركزي در يك كيلومتري جنوب شرقي روستاي كِردِخورد ( اسلام آباد ) از توابع ملاير .

ب- جاذبه هاي تاريخي و فرهنگي

1- قلعه آتشكده نوشيجان ، برفراز تپه اي در 60 كيلومتري جنوب همدان و 20 كيلومتري غرب ملاير در منطقه اي موسوم به شوركات واقع است .

2- يخچال مير فتاح : اين بناي گنبدي شكل در ابتداي جاده ملاير – بروجرد قرار گرفته است .

شهرستان نهاوند

الف – جاذبه هاي طبيعي:

1- جنگل و سراب گيان : سراب گيان چشمه اي پرآب و زلال كه از دل كوه خارج مي شود.

2- سراب گاماسياب : اين سراب سرچشمه يكي از طولاني ترين رودخانه هاي ايران به نام كرخه است .

ب – جاذبه هاي تاريخي و فرهنگي :

الف – حمام حاج آقاتراب : در زمان ناصرالدين قاجار ساخته شده است .

ب – تپه باستاني گيان : قدمت آن از هزاره چهارم تا هزاره اول پيش از ميلاد و شبيه تمدنهاي بين النهرين است .

ج- مقبره نعمان بن مقرن : نعمان در سال 21 هجري فرماندهي سپاه اعراب را به عهده داشته است .

د- تپه باستاني باباقاسم : از آثار قلعه هاي مربوط به اشكانيان مي باشد .

هـ - مسجد جامع نهاوند : مربوط به دوره سلجوقي است و در دوره صفويه مرمت شده است .

شهرستان تويسركان

الف – جاذبه هاي طبيعي

1- دره سركان 2- دره شهرستان 3- دره باغ آرتيمان

ب – جاذبه هاي طبيعي

1- آرامگاه حيقوق نبي: كه از انبياي بني اسرائيل و از نسل حضرت موسي ( ع) است .

2- آرامگاه ميررضي آرتيماني : از شاعران و عرفاي عصر شاه عباس صفوي است .

3- مدرسه علميه شيخ علي خان زنگنه : از آثار دوره صفويه است .

4- قلعه اشتران : قلعه اي نظامي مربوط به دوره هخامنشيان .

5- قلعه دختر ( قزقلعه سي) ظاهراً در مقابل حمله اعراب ساخته شده است .

6- كاروان سراي شاه عباسي فرسفج: مربوط به دوره صفويه است .

شهرستان اسد آباد

جاذبه هاي تاريخي فرهنگي : 1- كتيبه آقاجان بلاغي 2- آب انبار شاه عباسي 3- پل شكسته خسرو آباد

فهرست كتاب هاي تاريخ محلي قديم و جديد در باره استان همدان

1- همدان نامه « بيست گفتار درباره مادستان » پرويز اذكايي ، انتشارات مادستان ، همدان 1380

2- سيماي گردشگري استان همدان : ابوالحسن فاطمي ، تهران انتشارات گيتاشناسي ، 1380

3- تاريخ مفصل همدان : احمد صابري همداني . انتشارات نگين ، همدان 1375(در سه مجلد ).

4- جغرافياي استان همدان ، وزارت آموزش وپرورش ، 1364شركت چاپ و نشر كتاب هاي درسي

5- تاريخ همدان ، عبدالله قراگزلو .

6- تاريخ همداني ، صالح بن احمد كوملاذاني ، متوفاي 384 هـ ق .

7- طبقات همدان ، عبدالرحمن بن احمد نماطي .

8- تاريخ همدان ، شيرويه بن شهردار ديلمي متوفاي 558 هـ ق .

9- تاريخ همدان محمد حسين وزير ابوشجاع، متوفاي 558 ، هـ ق .

10- تاريخ محمد بن عبدالملك همداني ، متوفاي 521 .

11- تاريخ همدان يا همدان نامه ، ابو علي عبدالرحمن بن عيسي بن حماد همداني متوفاي 327

12- همدان نامه مير سيد علي همداني متوفاي   786 

انتهای پیام/ح