به گزارش نافع، همراه با علیمرادخان زند، گروهی از خاندان زند در همدان ساکن می شوند، از جمله 3 برادر بودند به نام های آقاجانی بیگ، اتابیگ و نظربیگ که هر 3 از مردان متدین بوده اند و آثار و ابنیه ای از خود به جای می گذارند و هرکدام در محلی ساکن می شوند.

آقاجانی بیگ در محله زندی ها، مسجد و حمام و سقاخانه بنا می کند، اتابیگ در پای مصلی قنات و مرده شوی خانه (به نام مرده شوی و خانه کهنه) را به پا می کند، نظربیگ در محلی به همین نام مسجد و چشمه و بازارچه نظربیگ را به جای می گذارد.

محمد فعله گری 28 سال دارد و در مغازه نانوایی پدرش با او گفتگو می کنم، او می گوید: به جرأت می توانم بگویم این محل، قدیمی ترین محله همدان است.

او که 21 سال است در کنار پدرش در این محل مشغول به کار است می گوید: تا 17 – 18 سال پیش این خیابان آسفالت نشده و خاکی بود به خاطر همین هم به اینجا خیابان خاکی می گفتند.

فعله گری، حاج حسین زحمت بین را به عنوان یکی از قدیمی های محل به من معرفی می کند، حاج حسین زحمت بین که مغازه ی کبابی دارد به همراه پسر نوجوانی جلوی مغازه نشسته است او می گوید: تمام این مغازه هایی که الآن می بینید در دوره بهنامجو شهردار سابق ساخته شد.

او در توصیف شکل ظاهری این محل در گذشته می گوید: از اینجا هم مثل خیلی از محلات قدیمی دیگر، رودخانه می گذشت، این رودخانه از میدان پروانه های حالا که آن موقع به آن چشمه تازه می گفتند شروع می شد و تا جورقان می رفت.

زحمت بین در خصوص مسجد نظربیگ اینطور می گوید: بانی ساخت این مسجد فرد خیری به نام نظرعلی بوده که او را با نام نظربیگ می شناخته اند، این قضیه مربوط به حدود 300 سال پیش است.

این پیرمرد که بیش از 70 سال است در این محل ساکن است درباره مسجد شالبافان هم می گوید: در حوالی این مسجد، خانم ها به شالبافی مشغول بودند.

محله شالبافان که جمعی از اهالی آنجا کارشان بافتن شال پشمی، کلاه و جوراب پشمی و مانند آن بوده است.

میرزا آقا حسنی مغازه میوه فروشی دارد و با مرد میانسالی داخل مغازه نشسته و مشغول صحبت هستند، وارد مغازه می شوم و از او درباره محل می پرسم او که ابتدا شاکی می شود چرا در حالی که قیمت پرتقال آنقدر بالا رفته که مردم دیگر نمی توانند خرید کنند ما درباره محله شان از او سوال می کنیم بعد از اینکه کمی درباره گرانی و مشکلات اقتصادی حرف می زند می گوید: اینجا ابتدا با عنوان بازارچه نظربیگ شناخته می شد، منطقه مسکونی بود اما به دلیل وجود مغازه های زیادی که در کنار خانه ها بود به اینجا بازارچه می گفتند، بعدتر یک کمربندی این وسط کشیدند و بعد از آن هم که مسکن و شهرسازی آمد و بیشتر خانه های قدیمی را تبدیل به آپارتمان کرد.

مرد میانسالی که داخل مغازه بود هم وارد بحث می شود و می گوید: سال 67 بود که روی رودخانه ای که از وسط این خیابان می گذشت را پوشاندند .

فرج الله قادری درباره مسجد نظربیگ هم می گوید: نظربیگ، آقاجانی بیگ و یک نفر دیگر که اسمش را یادم نیست 3 برادر بودند که اموال خود را وقف کردند، اینجا به غیر از مسجد، حمام و حوضچه ای هم به نام نظربیگ وجود داشت که به مرور تحریب شدند و فقط همین مسجد باقی ماند.

رضا ستاری از قدیمی های محل، قصاب است و 67 سال سن دارد، او که جزء معدود افرادیست که بهانه ای برای مصاحبه نمی تراشد و حدود 30 دقیقه برای ما از محلات قدیمی همدان، خیابان خاکی و محله نظربیگ صحبت می کند می گوید: سالها پیش در زمان شهرداری به نام باباخانلو این کمربندی در اینجا ایجاد شد و چون جزء اولین محلاتی بود که در آن خیابان و کمربندی ساخته میشد به آن خیابان خاکی می گفتند، خیابانی که آسفالت نشده مانده بود تا همین چند سال پیش.

او که مغازه اش جزء چند مغازه ایست که در وسط خیابان قرار گرفته می گوید: الآن چند سال است که به ما فشار می آورند برای گرفتن مغازه ها ، تخریب آن ها و تبدیل کردن آن به خیابان.

در مورد نظربیگ از آقای ستاری هم سوال می کنم که می گوید: قدیم هر کسی مالی داشت برای مسائل عام المنفعه خرج می کرد، نظربیگ هم یکی از همان آدم های خیر بود که اموال خود را وقف کرده بود، شجره نامه خاندان او در خود ِ مسجد در کنار قبرش قرار دارد.

مسجد حضرت علي(ع) معروف به مسجد نظربيگ واقع در بلوار هگمتانه در نزديكي تپه هگمتانه واقع شده است، اين بنا از آثار دوران زنديه به شمار مي رود، سنگ قبر موجود در ضلع شمالي بنا تاريخ 1179 هجري قمري و نام محمدجعفربيگ به چشم مي خورد كه به روايت اهالي محل وي باني مسجد نظربيگ بوده است.

اين مسجد داراي وسعتي در حدود 713متر مربع است و در بخش داخلي صحن اصلي داراي 10ستون سنگي در رديف 5تايي با طاق و قوس جناغي بهم متصل شده اند و طاق نماهايي در قسمت نماي بيروني ايجاد شده كه برای تزئين بوده است، اين بنا به شماره 1864 مورخ 21/2/76 در فهرست آثار تاريخي به ثبت رسيده است.

بهروز اسکندری که او را شاطر بهروز صدا می زنند همانطور که مشغول کار است، مغازه های نانوایی روبه رو را نشان می دهد و می گوید: در قدیم زیر این نانوایی ها کاروانسرا بود و در کنار مسجد هم حوضخانه ای بود که 40 پله می خورد و به پایین می رفت، سال 51 بود که همه آنها را خراب کردند و مغازه ها را ساختند.

چل پله (چهل پله): محوطه ای در در خیابان شورین(شهدای کنونی) بوده که با پله هایی به کنار رودخانه می رسید و از آنجا با پله های دیگری به کلیسای ارامنه منتهی می گشت.

يكي ديگر از اهالي نيز مي‌گويد: اين وضعيت علاوه به مشكلاتي كه براي خانواده‌هاي ما ايجاد كرده جلوه نازيبايي هم به اين منطقه داده است، شهرداري بايد قبل از تعيين مكان براي كارگران، مواردي چون منطقه مسكوني، منطقه گردشگري و از همه مهم‌تر مكاني را در نظر مي‌گرفت كه براي شهروندان شناخته شده باشد، به نظر مي‌رسد مكان فعلي به هيچ وجه مناسب نيست، چرا كه نه اهالي اين منطقه از وضعيت موجود رضايت دارند نه كارگران و نه شهروندان!

يكي از كسبه اين محل نيز معتقد است؛ حضور كارگران در پياده‌رو مانع كسب و كار ما شده است.

مهدی پوریایی آخرین کسی است که با او گفتگو می کنیم ، او که بیشتر در مورد مسجد و حسینیه شالبافان اطلاعات دارد، می گوید: قدیم ترها سیدمحمود حسینیان سرپرست این حسینیه بوده است و حالا هم پسرش احمد  مدیر کانون فرهنگی هنری مکتب عاشورای حسینیه شالبافان است، این حسینیه سال 74 بود که ساخته شد.

او ادامه می دهد: این حسینیه یکی از مراکز فعال برای اجرای مراسم های مذهبی است و در دهه محرم هم سوگواری امام حسین (ع) در آن به طور ویژه برگزار می شود.

او هم دلیل نامگذاری مسجد شالبافان را وجود افرادی می داند که در همان حوالی از طریق بافتن شال امرار معاش می کردند.

مسجد شالبافان مربوط به دوره قاجار است و در ۴۵متری تپه هگمتانه در محله شالبافان واقع شده است، این اثر در تاریخ ۱۹ مهر ۱۳۷۸ با شمارهٔ ثبت ۲۴۵۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، این مسجد که یکی از بناهای قدیمی همدان است کاملا آجری و فاقد هر گونه تزئینات است خاصه محراب آن که سادگی خاصی دارد و سقف ها و کف آن نیز آجری است. 

گفته می شود در قدیم نزدیک به 51 محله و مرکز محله در شهر همدان وجود داشته که به دو شکل گرد و حالت دراز چمن یا همان کوی گرد و دایره ای طراحی و ساخته می شدند به همین خاطر در گذشته‌های دور شهر همدان به محله‌های مختلفی تقسیم می‌شد که نام‌هایی داشتند که برای امروزی‌ها بسیار جذاب است.

محله قاشق‌تراشان، جولان، محله حاجی، کبابیان، کلپا، چاپارخانه، صابونی‌ها، چوپان‌ها، سبدبافان، نظربیگ و ... نام برخی از محلات قدیمی همدان است که در این سال‌ها دستخوش تغییر و تحولاتی شده‌اند و با مراجعه به این محلات دیگر نمی‌توان حالت قدیمی را در آنها یافت.

گزارش از فرشته درهم فروش