به گزارش نافع، بزرگانی چون باباطاهر،عین القضات همدانی،ابوعلی سینا،خواجه رشید الدین فضل الله همدانی،سعد سلمان،قوام الدین درگزینی،فخرالدین علا الدوله عربشاه،ابوالعلا همدانی،میرسید محمد همدانی،خواجه نصیرالدین همدانی،میرمعزالدین محمد امامی همدانی،رفیع الدین علیشاه مفرد همدانی،ابن فقیه همدانی،شیخ شرف الدین درگزینی،عباس بن مشکویه،بدیع الزمان همدانی،کلیم همدانی،غلام همدانی،شمس همدانی،مفتون و میرزاده عشقی و… که از میان به شرح حال برخی می پردازیم:

عین القضات همدانی

عبداله بن محمدبن علی میانجی همدانی ملقب به عین القضات از عرفای نامی وازنوابغ روزگار،در اواخر قرن پنجم ه.ق در همدان به دنیا آمد.او علوم مقدماتی را در مدتی کوتاه فرا گرفت و در محضر درس امام عمرخیام و شیخ محمد حموبه حضور یافت و در کلام و حکمت و عرفان و ادب پارسی به درجه عالی رسید.بعد به مطالعه تالیفات شیخ احمد غزالی طوسی پرداخت و او را ملاقات کرد.

عین القضات به دلایل بسیار با مخالفت و عناد متعصبین مواجه بود.سرانجام نیز او را به کفر و زندقه و الحاد متهم و فتوای قتل اورا صادر کردند.او را به بغداد بردند و سپس به همدان بازگرداندندو در سال ۵۲۵ ه.ق در۳۳ سالگی اورا زنده پوست کندند و جسد وی را در بوریا پیچیدند وآتش زدند.گویند وی در زمان حیات ازقتل خود به دست دشمنان و چگونگی آن آگاه بود واز این رو سروده بود:

ما مرگ و شهادت ازخدا خواسته ایم

آن هم به سه چیز کم بها خواسته ایم

گر دوست چنین کند که ما خواسته ایم

ماآتش و نفت وبوریا خواسته ایم

میرسیدعلی

میرسیدعلی شهاب الدین محمد همدانی ملقب به علی ثانیازعرفا و رهروان سیر و سلوک در حدود سال ۷۱۳به دنیا آمد و درسال ۷۸۶ ه.ق وفات یافت.او۲۱ سال از عمر خود را به سیاحت گذراند و مریدان بسیار در گوشه و کنار جهان داشت.جسدش در تاجیکستان مدفون و خانقاهی به نام اوبرپاست.درهمدان نیز گنبد علویان را خانقاه و محل نماز و درس میرسیدعلی همدانی دانسته اند.ازآثاروتصنیفات متعدد او می توان از ذخیره الملوک،اختیارات-المنطق در تصوف،شرح قصیده خمریه فارضیه،الذائبه،رساله ای در اثبات تشیع و…نام برد.

ابوالعلی حسن عطار

ابوالعلی حسن بن احمد بن محمد ابن سهل بن سلمه،از بزرگان ادب و از مشاهیرنحو ولغت و حدیث بود.وی درسال ۴۸۸ ه.ق متولد شد و پس از بلوغ برای کسب دانش به سفر و سیرآفاق پرداخت.نخست به بغداد و شهرهای اطراف آن و سپس به خراسان واصفهان رفت و از محضر زمان بهره جست.او سپس به همدان بازگشت و به تدریس وتعلیم قرآن پرداخت.بزرگان و اهل ادب از او استماع حدیث می نمودند.وی در سال ۵۶۹ ه.ق درگذشت.ازآثار او می توان به الهادی الی معرفت المقاطع،والمبادی فی رسم المصحف،الادب فی حسان الحدیث،زادالمسافردر پنج جلد نام برد.

باباطاهرعریان

باباطاهرهمدانی معروف به عریان همدانی حدود سال ۳۹۱ ه.ق متولد شد. درباره زندگانی او اطلاعات بسیار ناقصی موجود است.به روایت راوندی در “راحه الصدوروآیه السرور”باباطاهر به سال ۴۴۷ ه.ق که سال ورود سلطان طغرل به همدان است،عارفی مشهور وبسیارمورد احترام پادشاهی چون طغرل شاه و دیگران بود،پس باید مردی کامل ومعمر وسنی حدود ۵۰ تا ۶۰ سال داشته باشد.مهم ترین و معروف ترین آثاری که از وی به جای مانده است دوبیتی ها وترانه هایی به لهجه خاص غیر از پارسی دری است که به فحلویات مشهور است.این اشعار بسیار شیرین ولطیف و در دیوانی جمع آوری شده است.مجموعه ای از کلمات قصار عربی شامل مطالب عرفانی واخلاقی نیز از وی به جای مانده است.

ابوعلی سینا

حجه الحق شیخ الرییس شرف الملک ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا فیلسوف و متفکر بزرگ و طبیب و دانشمند عالیقدر از بزرگترین حکما و اطبای ایرانی واز دانشمندان بزرگ جهان است.پدرش اهل بلخ بود و بوعلی در سال ۳۷۰ ه.ق در این شهر به دنیا آمد و مدتی بعد همراه خانواده اش رهسپار بخارا شدو در آنجا به فراگرفتن قرآن،ادب وفقه و علوم ریاضی پرداخت و پس از مدتی در این علوم تبحر یافت و بر اثر معالجه پادشاه سامانی اجازه ورود به کتابخانه عظیم سامانیان را به دست آورد.

ابوعلی از بیست و یک سالگی شروع به تالیف وتصنیف نمود و به تدریس پرداخت و بسیار سفر کرد. درسال ۴۲۸ه.ق که همراه علاءالدوله به همدان می رفت بیمار شد و در گذشت و در این شهر مدفون شد.آثار این فیلسوف بزرگ در فنون مختلف منطق،طب،طبیعیات،ریاضیات، نجوم،الهیان،علم النفس،خلقیات، سیاست،تصوف،تفسیر قرآن و…۲۳۸ کتاب و رساله به زبان فارسی و عربی بوده است که تقریبا تمامی آن ها نیز موجود است.شفا، قانون،الهدایه،رساله حی بن یقطان از مهم ترین کتاب های شیخ است.

میررضی الدین آرتیمانی

آرتیمانی از شاعران بنام عصر صفوی در نیمه دوم قرن دهم ه.ق در قریه آرتیمان از توابع تویسرکان به دنیا آمد.وی برای تحصیل علوم دینی به همدان رفت و زیر نظر میرمرشد بروجردی مقام عرفانی زمان تعلیم دید و سپس به اصفهان وشیراز سفر کرد و در عداد منشیان دربار شاه عباس درآمد و به دامادی خاندان صفوی نایل شدکه ثمره آن ابراهیم ادهم از ادیبان بزرگ زمان است.او پس از گذشت سال ها میل به زادگاه و وطن نمود و حدود سال ۱۰۳۷ ه.ق وفات یافت و در تویسرکان به خاک سپرده شد.

میرزاده عشقی

سید رضا میرزاده عشقی فرزند حاج سید ابوالقاسم کردستانی در سال ۱۲۷۳ ش در همدان به دنیا آمد.عشقی در سال ۱۲۷۹ش در همدان به تحصیل در مکتب خانه های متداول زمان پرداخت و سپس در آموزشگاه الفت و مدرسه آلیانس تحصیل نمود.علاوه بر دستور زبان فارسی،زبان فرانسه را نیز به طورکامل آموخت.

میرزاده عشقی دوسال در ترکیه اقامت نمود ودر دارالفنون باب عالی استانبول فلسفه و اجتماعیات را فرا گرفت.در همان زمان به سرودن اشعاری در باب مسائل سیاسی و اجتماعی روز پرداخت و چندین روزنامه همچون روزنامه قرن بیستم را تاسیس نمود.او در سال ۱۳۰۳ ش توسط عمال حکومت وقت به شهادت رسید. عشقی از شاعران ملی و میهن دوست بود که به حق می توان او را یکی از ستارگان فروزان شعر ونثر نمایشنامه در آسمان ادبیات مشروطیت ایران به شمارآورد.

غمام همدانی

محمد یوسف زاده متخلص به غمام همدانی فرزند حجت الاسلام سید یوسف مجتهد همدانی در سال ۱۲۵۳ ش در کربلا متولد شد.او تحصیلات ابتدایی خود را در محضر پدر به پایان رساند و سپس به اتفاق وی به همدان مراجعت نمودو به تحصیل علوم متداول زمان شامل ادبیات فارسی،عربی و فقه،اصول و فلسفه پرداخت.

غمام همدانی در سال ۱۲۸۹ ش انجمن ادبی همدان را تاسیس نمود. وی در سوم مهرماه ۱۳۲۱ ش در تهران وفات یافت و در همدان به خاک سپرده شد.غمام ارادت خاصی به حافظ و اشعار وی داشت.غزلیات وی پس از وفاتش توسط موسی نثری جمع آوری شد و به طبع رسید.

مفتون همدانی

سید میرزا فرزند سید آقا کبریایی معروف به مفتون همدانی از شاعران بنام همدان است.وی در اردیبهشت سال ۱۲۶۸ ش متولد و پس از فوت پدر در سایه توجهات شمس العرفا تربیت شد.اوپس از گذراندن تحصیلات ابتدایی،علوم ریاضی وهیات و نجوم را در محضر “حاج عبدالحسین بالا کوچه ای”و تاریخ ادبیات و فنون شعر را نزد “مظهر همدانی” آموخت.مفتون درجنگ جهانی دوم و اشغال ایران به دست قوای اشغالگر به دلیل فعالیت های آزادیخواهانه دستگیر و تبعید وزندانی شد.پس از این دوران از سال ۱۳۳۰ ش پر کارترین دوره شاعری و اوج خلاقیت اوست که آثار ارزنده ای خلق کرد و دیوان کاملی ازمثنوی انسان کامل را فراهم آوردو در سال ۱۳۳۳ ش به چاپ آن همت گماشت. مفتون در سال ۱۳۳۴ ش بدرود حیات گفت و در جوار آرامگاه بابا طاهر به خاک سپرده شد.

ناهید همدانی

میرزا یعقوب الستی متخلص به ناهید در سال ۱۲۶۶ ش در همدان متولد شد.ناهید از آغاز جوانی از اعضای اصلی انجمن ادبی همدان بود واز محضر استاد غمام همدانی بهره می جست و به وی ارادتی خاص داشت.او به ریاست انجمن ادبی همدان نایل شد و سرانجام در سال ۱۳۴۳ ش در گذشت و در شهر ری به خاک سپرده شد.

داور همدانی

سید کاظم حسینی متخلص به داور در سال۱۳۰۰ ش در همدان متولدشد.او دوران تحصیل را در همدان گذرانید وشعر وشاعری را در مظهر شاعر شهیر آزاد همدانی آموخت.اولین اثر وی در سال ۱۳۲۵ به نام روان الوند منتشر شد و در سال ۱۳۳۰ روزنامه تاریخ را منتشر کرد.افکار و اندیشه های عارفانه او در غزل ها و قصایدش متجلی است.روحیه شوخ طبعی وطنزگویی او در غزلیاتش قابل درک است.وی در تیر ۱۳۷۱ چشم ازجهان فرو بست و در همدان مدفون گردید.دیوان شعری از داورهمدانی به جای مانده است.

فخرالدین عراقی

شاعر مشهور قرن هفتم

فریدون مشیری

 شاعر نامی معاصر

مصطفی رحماندوست

 شاعر نامی معاصر

فخرالدین اسعد کَرکانی

 اهل روستای کَرکان ملایر و صاحب منظومه ویس و رامین

بدیع الزمان همدانی

شاعر معاصر

عبدالله طالع همدانی : آهنگساز ، ترانه سرا ، خواننده و نوازنده نامی هم‌عصر عارف

مسعود شیخ : متولد ۱۳۲۶ در منطقه کولانج همدان ، نقاش ، مجسمه ساز ، مبتکر سبک نوین نقاشی ثبت شده (شیخیزم) ، از پیشکسوتان هنر معاصر ایران

پرویز پرستویی : ستاره شهیر سینما متولد روستای چارلی از بخش رزن

مسعود جعفری جوزانی : کارگردان سینما و متولد روستای جوزان ملایر

محمود صفری روشن : استاد برجسته در هنر سفال و سرامیک و مجسمه ساز متولد لالجین و ساکن مهر شهر تهران

قدیر فرهادی : نوازنده زبردست تنبور متولد گنده جین

حاج عسگر عسگری : استاد سفال ساز لالجینی که با وجود کبر سن هنوز به کار خود ادمه می دهد

اصغر به نصر : هنرمند سفالگر لالجینی که در زمینه ساخت انواع لعاب مهارت خاص دارد

سایر هنرمندان : سحر جعفری جوزانی ، حسین یاری ، محمدرضا کریمی صارمی ، عباس محبی ، آزیتا حاجیان ، هانیه توسلی ، مرحوم داریوش زرگری (استاد برجسته تنبک ایران ) ، استاد احمد تیموریان (از بزرگ‌ترین خوشنویسان ایران ) ، عاشیق حاج حیدر محمودی (نوازنده توانای چگور و خواننده (موسیقی ترکی محلی همدان)) ، احمد رضا درویش و محمود بهرامی .